Analiza funkcjonowania obowiązujących rozwiązań prawnych dotyczących sytuacji prawnej pokrzywdzonego w ramach postępowania nakazowego, w zakresie możliwości zaskarżenia wyroku nakazowego
Przedstawiamy opinię prawną z 1.9.2019 r. sporządzoną w ramach prac Zespołu ds. Prawa Karnego SSP „Iustitia”.
Uwagi ogólne
Postępowanie nakazowe uregulowane zostało w rozdziale 53 ustawy z 6.6.1997 r. – Kodeks postępowania karnego1 i obowiązuje, z dalszymi zmianami, od 1.9.1998 r. Ustawodawca wprowadził ten tryb postępowania w dziale X (art. 500–507 KPK), zaliczając go tym samym do postępowań szczególnych.
Skorzystanie przez sąd z możliwości wydania rozstrzygnięcia w trybie postępowania nakazowego ma charakter fakultatywny, przy czym uwarunkowane jest spełnieniem konkretnych, ustawowych, przesłanek. Przede wszystkim odnosi się to do spraw, w których postępowanie przygotowawcze było prowadzone w formie dochodzenia. Gdy sąd uzna, że na podstawie zebranego w postępowaniu przygotowawczym materiału przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne, a okoliczności czynu i wina oskarżonego nie budzą wątpliwości, w wypadkach pozwalających na orzeczenie kary ograniczenia wolności lub grzywny, może wydać wyrok nakazowy. Skorzystanie z tego trybu nie jest jednak dopuszczalne w sprawach z oskarżenia prywatnego oraz jeżeli zachodzą okoliczności, o których mowa w art. 79 § 1 KPK. Jeżeli przepisy nie stanowią inaczej, w postępowaniu nakazowym stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu zwyczajnym.
Wydając wyrok nakazowy, sąd może orzec karę ograniczenia wolności lub grzywnę w wysokości do 200 stawek dziennych albo do 200 tys. zł. Dodatkowo, obok kary może, w wypadkach przewidzianych w ustawie, orzec środek karny, przepadek lub środek kompensacyjny. Co jednak korzystne z punktu widzenia oskarżonego, sąd w ramach postępowania nakazowego, może poprzestać na orzeczeniu środka karnego, przepadku lub środka kompensacyjnego, jeżeli zachodzą warunki orzeczenia tylko tego środka.
Konsekwencję uznania przez sąd, że przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne, stanowi wydanie wyroku nakazowego na posiedzeniu bez udziału stron. Jego odpis doręcza się oskarżycielowi, a oskarżonemu i jego obrońcy – wraz z odpisem aktu oskarżenia. W każdym wypadku odpis tego wyroku doręcza się prokuratorowi. Oprócz tego, wraz z odpisem wyroku należy doręczyć pouczenie przytaczające przepisy o prawie, terminie i sposobie wniesienia sprzeciwu oraz skutkach jego niewniesienia.
Oskarżonemu i oskarżycielowi przysługuje prawo wniesienia sprzeciwu do sądu, który wydał wyrok nakazowy, w terminie zawitym 7 dni od doręczenia tego wyroku. Jeżeli został wniesiony po terminie lub przez osobę nieuprawnioną, prezes sądu odmawia przyjęcia sprzeciwu. Natomiast w wyniku prawidłowego wniesienia sprzeciwu wyrok nakazowy traci moc, a sprawa podlega rozpoznaniu na zasadach ogólnych. Ponadto, sąd rozpoznający sprawę po wniesieniu sprzeciwu nie jest związany treścią wyroku nakazowego, który utracił moc. Sprzeciw może być cofnięty do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej. Jeżeli jednak od wyroku nakazowego nie wniesiono sprzeciwu lub sprzeciw cofnięto, staje się on prawomocny.
Problematyka obecnych rozwiązań
Wprowadzenie do polskiego procesu karnego postępowania nakazowego zasługuje na aprobatę. Bezspornie ogromną zaletą tego rozwiązania jest możliwość uniknięcia (nierzadko) długotrwałego postępowania dowodowego w sprawie przestępstw, których okoliczności popełnienia nie budzą wątpliwości, a jednocześnie nie zachodzi konieczność wymierzenia wobec sprawcy kary pozbawienia wolności.
Wybór przez sąd tego trybu może okazać się korzystny również dla samego oskarżonego, który już na podstawie samego faktu wydania wobec niego wyroku skazującego, może ocenić swoje szanse w ewentualnym postępowaniu sądowym, prowadzonym na zasadach ogólnych.
Jednak obecny kształt postępowania nakazowego niejednokrotnie okazuje się niekorzystny dla samego pokrzywdzonego i skutkuje naruszeniem jego podstawowych praw.
Należy bowiem zwrócić uwagę, że ustawodawca nałożył obowiązek doręczenia odpisu wyroku nakazowego oskarżycielowi, oskarżonemu i jego obrońcy, a także prokuratorowi, a sprzeciw od wyroku nakazowego może zostać wniesiony wyłącznie przez oskarżonego i oskarżyciela. Takiego uprawnienia nie przyznano pokrzywdzonemu, który na etapie postępowania sądowego przestaje być stroną postępowania karnego.