Analiza funkcjonowania obowiązujących rozwiązań prawnych dotyczących sytuacji prawnej pokrzywdzonego w ramach postępowania nakazowego, w zakresie możliwości zaskarżenia wyroku nakazowego
Opiniowana sytuacja prawna pokrzywdzonego stała się przedmiotem zainteresowania Rzecznika Praw Obywatelskich, który określił ją mianem „pułapki legislacyjnej”. W ramach swoich kompetencji dwukrotnie – w dniach: 13.3.2017 r. i 2.2.2018 r. – kierował wystąpienia do Ministra Sprawiedliwości – Prokuratora Generalnego w sprawie uprawnień pokrzywdzonego w sytuacji, gdy postępowanie karne zostaje zakończone wyrokiem nakazowym, nawiązując jednocześnie do rozstrzygnięć Trybunału Konstytucyjnego zapadłych w sprawach: SK 21/16 oraz SK 22/13.
Dnia 24.11.2015 r. do Trybunału Konstytucyjnego wpłynęła bowiem skarga konstytucyjna, w której skarżący wniósł o stwierdzenie niezgodności z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2 Konstytucji RP art. 339 § 5 ustawy z 6.6.1997 r. – Kodeks postępowania karnego6 w zakresie, w jakim pozbawia pokrzywdzonego prawa do bycia poinformowanym o skierowaniu sprawy na posiedzenie celem wydania wyroku nakazowego, o którym mowa w art. 339 § 3 pkt 7 KPK i brakiem pouczenia o możliwości zakończenia postępowania bez przeprowadzenia rozprawy oraz złożenia wcześniej oświadczenia, o którym mowa w art. 54 § 1 KPK, a także art. 505 KPK w zakresie, w jakim przepis ten pozbawia pokrzywdzonego prawa do otrzymania odpisu wyroku nakazowego w związku z treścią art. 54 § 1 KPK.
Postanowieniem z 1.8.2016 r. (Ts 381/15), odmówiono nadania dalszego biegu skardze w części, tj. w odniesieniu do zbadania zgodności art. 505 ustawy z 6.6.1997 r. – Kodeks postępowania karnego z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2 Konstytucji RP, ze względu na niespełnienie wymogów formalnych. W pozostałej części, tj. w zakresie badania zgodności art. 339 § 5 KPK z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2 Konstytucji RP sprawie nadano bieg, jednak postanowieniem z 16.12.2016 r. postępowanie, na podstawie art. 40 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK zostało umorzone, a to z uwagi na niedopuszczalność wydania wyroku. Stało się tak, gdyż skarżący zakwestionował w istocie zaniechanie prawodawcze, a tego rodzaju sytuacja nie może być przedmiotem badania Trybunału Konstytucyjnego.
Choć skarga konstytucyjna w sprawie SK 21/16 zawierała nawiązanie do sprawy SK 22/13, to jednak Trybunał Konstytucyjny w postanowieniu z 16.12.2016 r. wykluczył podobieństwo pomiędzy nimi, wyjaśniając, że posiedzenie wyznaczane w celu wydania wyroku nakazowego, o którym mowa w art. 339 § 3 pkt 7 KPK, ma charakter zamknięty oraz odbywa się bez udziału stron (art. 95b § 1 i 2 w zw. z art. 339 § 5 zd. 1 KPK). O terminie posiedzenia, ani nawet o przekazaniu sprawy do rozpoznania w tym trybie, nie są zawiadamiane strony tego postępowania (oskarżyciel i oskarżony), obrońcy lub pełnomocnicy. Sytuacja ta różni się więc od unormowań dotyczących jawnych posiedzeń w celu umorzenia postępowania, o których Trybunał wypowiadał się w wyroku o sygn. SK 22/13.
Wobec tego, iż zadaniem Trybunału Konstytucyjnego nie jest uzupełnianie przepisów, a ich ocena, w toku jego działalności orzeczniczej nie jest i nie było możliwe usunięcie wspomnianej wcześniej, „pułapki legislacyjnej”. Jedynym zaś możliwym rozwiązaniem istniejącego problemu jest niezwłoczne podjęcie działań legislacyjnych. Obecny stan prawny bowiem istotnie ogranicza prawa pokrzywdzonego w postępowaniu nakazowym, prowadząc do jego tzw. wtórnej wiktymizacji, a ponadto stanowi zagrożenie dla realizacji podstawowych praw wynikających z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2 Konstytucji RP.
Propozycje zmian
Opiniowany wpływ wydania wyroku nakazowego na zakres uprawnień przysługujących pokrzywdzonemu dotyczy dwóch sfer – skrócenia terminu na wystąpienie z wnioskiem zgodnie z art. 49a KPK oraz do złożenia oświadczenia, o którym mowa w art. 54 § 1 KPK. W najbardziej niekorzystnym przypadku, pokrzywdzony może bezpowrotnie utracić możliwość wniesienia sprzeciwu od wyroku nakazowego, w którym nie zasądzono na jego rzecz środków kompensacyjnych. W innej sytuacji, może okazać się, że orzeczenie jedynie – na podstawie art. 502 §3 KPK – środka kompensacyjnego, w oparciu o wcześniejszy wniosek pokrzywdzonego, nie będzie dla niego satysfakcjonujące, jednak z racji zaniechania złożenia, równolegle z wnioskiem, oświadczenia o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego, zostanie pozbawiony możliwości wniesienia sprzeciwu. Natomiast zgłoszenie oświadczenia, o którym mowa w art. 54 § 1 KPK, przed prawomocnym zakończeniem postępowania nakazowego, pozwala oskarżycielowi na wnioskowanie o doręczenie orzeczenia, a następnie wniesienie sprzeciwu od doręczonego mu orzeczenia bądź wniesienie sprzeciwu bez wcześniejszego doręczenia oraz ewentualne rozważenie złożenia wniosku z art. 46 § 1 KK w postępowaniu, które będzie toczyć się już na zasadach ogólnych.
Pierwszym z możliwych rozwiązań jest dokonanie zmiany treści art. 505 i art. 506 § 1 KPK poprzez dodanie pokrzywdzonego do katalogu podmiotów uprawnionych do wniesienia sprzeciwu oraz nałożenie obowiązku doręczenia mu odpisu wyroku nakazowego. W rezultacie brzmienie obu przepisów byłoby następujące:
Art. 505. Odpis wyroku nakazowego doręcza się oskarżycielowi, a oskarżonemu, jego obrońcy i pokrzywdzonemu – wraz z odpisem aktu oskarżenia. W każdym wypadku odpis tego wyroku doręcza się prokuratorowi. Wraz z odpisem wyroku doręczyć należy pouczenie przytaczające przepisy o prawie, terminie i sposobie wniesienia sprzeciwu oraz skutkach jego niewniesienia.
Art. 506 § 1. Oskarżonemu, oskarżycielowi, a także pokrzywdzonemu przysługuje prawo wniesienia sprzeciwu do sądu, który wydał wyrok nakazowy, w terminie zawitym 7 dni od doręczenia tego wyroku.
Godzi się bowiem zauważyć, iż podobne rozwiązanie zostało już zastosowane w ramach art. 422 § 1 oraz art. 444 § 1 KPK, regulujących uprawnienie pokrzywdzonego do złożenia wniosku o uzasadnienie oraz apelacji w przypadku wyroku warunkowo umarzającego postępowanie, wydanego na posiedzeniu.