Czy w Polsce są wolne sądy?
Ocena z perspektywy trzech lat walki o praworządność¹

W ocenie SSP „Iustitia”, przyjęta ustawa to krok w kierunku dalszego ograniczania niezależności wymiaru sprawiedliwości, likwidowania jego odrębności od władzy ustawodawczej i wykonawczej. Władza sądownicza poddana nadzorowi administracyjnemu Ministra Sprawiedliwości – Prokuratora Generalnego (w zakresie sądów powszechnych), nad której niezależnością straż ma pełnić Rada, której członkowie w przeważającej części będą wybierani przez parlament, straci atrybut odrębności od pozostałych władz. Przy uwzględnieniu dodatkowo treści nowej ustawy o SN, zmian postępowania dyscyplinarnego, można postawić tezę, że instytucjonalne gwarancje niezawisłości sędziów zostaną w istotny sposób ograniczone.

Jak pokazał proces wyborczy do KRS, sędziowie nie chcieli brać w nim udziału. Na ok. 10 tys. sędziów zgłosiło się maksymalnie 18, przy czym 16 zgłoszono przez grupę 25 sędziów. W każdym z tych przypadków zachodziło albo bezpośrednie, albo pośrednie uzależnienie kandydata lub pełnomocnika od MS (sędziowie na delegacji w MS, nowopowołani prezesi sądów przez MS, ich rodziny). Ostatecznie stwierdzić trzeba, że sędziowie-członkowie KRS są przedstawicielami MS, a nie sędziów. Ich dotychczasowa działalność potwierdza, że będąc zależnymi od MS, nie bronią niezależności sędziów m.in. przed MS lub politykami, którzy tę niezależność stale naruszają⁵⁶. Co więcej, sami tę niezależność naruszają, a standardy, które prezentują daleko odbiegają od ideału sędziego⁵⁷. Dodać należy, że po raz pierwszy w KRS nie ma przedstawiciela SN, SA, NSA i sądów wojskowych.

Wybory do KRS i działanie tego konstytucyjnego organu powinno odbywać się według transparentnych procedur umożliwiających obywatelom ich kontrolowanie. Na tym założeniu opiera się projekt Stowarzyszenia „Iustitia” poddany konsultacjom społecznym⁵⁸. Niestety przyjęta ustawa jest tego zaprzeczeniem. Opinia publiczna, a nawet posłowie głosujący nad kandydaturami, nie mają wiedzy, kto poparł zgłoszenie kandydatur na członków KRS, a tym samym czy w ogóle prawidłowo te wnioski złożono. W tej sprawie zapadły już wyroki WSA nakazujące ujawnienie list oparcia. Z samych wniosków widać, że kandydaci nawzajem składali swoje wnioski, zapewne też poparcia udzielili sędziowie delegowani przez MS, których w Polsce jest ponad 160⁵⁹! Kuriozum było dopuszczenie do kandydowania obecnego członka KRS M. Nawackiego, któremu sędziowie wycofali swoje poparcie na wstępnym etapie, a czego nie ujawnił, składając wniosek, Marszałkowi Sejmu⁶⁰.

Dodać trzeba, że ta ustawa nie umożliwia udziału społeczeństwa, w znacznej mierze pozostającego poza strukturami partii politycznych, w działalności Rady. O faktycznym poparciu wśród sędziów dla organu podającego się za KRS, świadczy referendum przeprowadzone przez Forum Współpracy Sędziów. Na chwilę obecną zagłosowało ok. 3 tys. sędziów i w ok. 90% uważają, że Rada nie spełnia zadań określonych w Konstytucji i powinna się podać do dymisji.

12. Propozycje Prezydenta RP prowadzą do dalszego osłabienia roli samorządu sędziowskiego. Likwidacja zebrań przedstawicieli apelacji i okręgów sądowych będzie skutkowała pozbawieniem władzy sądowniczej nawet tej namiastki ogólnopolskiego organu samorządowego. W tym zakresie sędziowie są w mniej korzystnej sytuacji niż radcowie prawni czy adwokaci. Warto podkreślić, że przewidując takie działania, oddolnie stworzyliśmy Forum Współpracy Sędziów (FWS), które umożliwia ogólnopolską dyskusję między sędziami, a także ma monitować działania naruszające niezależność sędziów. Na ten moment FWS skupia reprezentantów z około połowy sądów Polski.

13. Ustawa niestety dąży do usankcjonowania możliwości odmowy powołania przez Prezydenta kandydata wskazanego przez KRS (art. 44a KrRadSądU). Tymczasem zgodnie z art. 179 Konstytucji RP sędziowie są powoływani przez Prezydenta Rzeczypospolitej na wniosek KRS. Norma ta nie wyposaża Prezydenta w uprawnienie do wyboru kandydatów na stanowisko sędziego, czy oceny prawidłowości procedury wyłaniania kandydata wskazanego we wniosku Rady. Za powyższym stanowiskiem przemawia również treść uzasadnienia postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z 23.6.2008 r. (Kpt 1/08).

14. Szczególną uwagę należy zwrócić, że ustawa ta pozwalała na przerwanie konstytucyjnej kadencji członków Rady (art. 6 ustawy zmieniającej) i wprowadza wspólną czteroletnią kadencję członków Rady wybranych spośród sędziów (art. 9a ust. 1 KrRadSądU)⁶¹. Jest to więc kolejny przykład skracania kadencji konstytucyjnych oraz szeroko dokonywanych zmian kadrowych w polskim wymiarze sprawiedliwości.

15. Nowe ustawy rozbudowały aparat ścigania przewinień dyscyplinarnych sędziów oraz innych prawników i podporządkowały go Ministrowi Sprawiedliwości. Wynikające z ustawy o SN standardy dotyczące prawa sędziów do obrony w tych postępowaniach są niższe niż stosowane w postępowaniach sądowych wobec pozostałych obywateli. Wprowadzono niekonstytucyjny, tzw. tryb przyspieszony (art. 80 § 2d PrUSP) dla rozpoznania wniosku o zezwolenie na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej lub tymczasowe aresztowanie sędziego ujętego na gorącym uczynku zbrodni lub występku⁶². Przyspieszony, specjalny tryb postępowania immunitetowego wymaga zakończenia go w ciągu 24 godzin. Regulacja ta charakteryzuje się wyraźnym ekscesywnym nagromadzeniem rozwiązań ułatwiających uchylenie immunitetu i ograniczeniem jego gwarancyjnego charakteru⁶³.

Nowa regulacja nie respektuje art. 181 Konstytucji RP. Zgodnie z nim, pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności, a także pozbawienie go wolności może nastąpić tylko za „uprzednią zgodą sądu”. Bez tej zgody pozbawienie wolności jest możliwe jedynie w wypadku ujęcia na gorącym uczynku i to tylko wtedy, gdy dodatkowo wymaga tego niezbędność zapewnienia prawidłowego postępowania (art. 181 zd. 2) oraz gdy uczyni się zadość normie gwarancyjnej przewidzianej w zd. 3. W każdym wypadku zatrzymania lub tymczasowego aresztowania – w warunkach odpowiadających sytuacji z art. 181 zd. 2 Konstytucji RP, po to, aby w sprawie mogło się toczyć normalne postępowanie wykraczające poza „czynności niecierpiące zwłoki” – także trzeba uzyskać zgodę sądu, jednak następować to musi ex post, co przecież samo w sobie wymaga zgody na uchylenie immunitetu w celu pociągnięcia do odpowiedzialności karnej.

Sędziów pozbawiono prawa do obrony, a tym samym prawa do rzetelnego postępowania. Chodzi tutaj o w art. 80 § 2e PrUSP, zgodnie z którym niestawiennictwo obrońcy nie wstrzymuje rozpoznania wniosku. Na negatywną ocenę zasługuje wprowadzenie art. 82c PrUSP i to zarówno w zakresie przyznania Ministrowi Sprawiedliwości prawa do wyznaczania sędziów mających pełnić służbę w sądzie dyscyplinarnym, jak też obowiązku sędziego do pełnienia służby w tym sądzie w przypadku wyznaczenia mu takiej roli przez Ministra Sprawiedliwości. Orzekanie w sądzie dyscyplinarnym nie jest – co oczywiste – obowiązkiem związanym immanentnie ze służbą sędziowską.