Dopuszczalność dochodzenia przez osoby bliskie zadośćuczynienia w związku z doznaniem poważnej szkody na osobie przez bezpośrednio poszkodowanego

prof. zw. dr hab. Ewa Bagińska

Artykuł poświęcony jest rozwojowi orzecznictwa SN w kwestii wynagrodzenia szkody niemajątkowej osoby bliskiej bezpośredniego poszkodowanego. Pod wpływem wykreowania przez SN nowej postaci dobra osobistego w postaci szczególnej, trwałej i silnej więzi rodzinnej, pośrednio poszkodowany staje się bezpośrednio poszkodowanym, który realizuje własne uprawnienie. Koncepcja ta jest przenoszona w praktyce na inne zdarzenia niż śmierć, powodujące naruszenie więzi rodzinnej. Idea zasądzania zadośćuczynienia dla najbliższych w związku z poważnym uszczerbkiem na zdrowiu bezpośredniego poszkodowanego nie tylko pomija historię kształtowania się norm prawa polskiego dotyczących czynów niedozwolonych, i sprzeciwia się przepisom kodeksu (art. 445 i 446 KC), ale także nie uwzględnia skutków przyjęcia proponowanej rozszerzonej interpretacji art. 448 KC dla całego systemu prawa.
[hidepost]

Wprowadzenie

W najnowszej doktrynie i orzecznictwie pojawił się ostatnio problem rozszerzającej wykładni przepisów Kodeksu cywilnego, w wyniku której nie tylko śmierć, lecz również uszczerbek na zdrowiu doznany przez osobę bliską dawałby prawo dochodzenia zadośćuczynienia członkom rodziny¹. Postawiono w nich tezę o dopuszczalności takiego roszczenia de lege lata² na podstawie art. 448 KC, bądź art. 446 § 4 KC per analogiam³. Pojawiły się też pierwsze wyroki zasądzające.

Wyrokiem z 17.9.2013 r.⁴ SA we Wrocławiu przyznał po 150 000 zł dzieciom, których matka pozostaje w śpiączce mózgowej w wyniku zawinionego błędu medycznego (dzieci nie mają więzi z ojcem i wychowują się w rodzinie zastępczej). Z kolei SA w Warszawie⁵ zasądził 1,2 mln zł tytułem zadośćuczynienia dla dziecka, które urodziło się w zamartwicy wskutek zmuszenia kobiety do porodu drogą naturalną, a ponadto po 200 000 i 300 000 zł dla rodziców na podstawie art. 448 KC. Również w sprawie zakończonej nieprawomocnym wyrokiem SO w Łodzi (z 2.10.2014 r.⁶) chodziło o zawiniony błąd okołoporodowy⁷. Sąd zasądzając dla matki 100 000 zł uznał, że błąd ten „spowodował, iż dobro osobiste powódki, jakim jest prawo do nawiązania normalnych więzi i relacji ze swoim dzieckiem, zostało naruszone”.

W niniejszym artykule podejmuję próbę oceny poprawności teoretycznej oraz skutków uznania dopuszczalności tego roszczenia dla spójności systemu prawa odpowiedzialności cywilnej.

Charakter kodeksowych przepisów o naprawieniu szkody na osobie

W polskim systemie prawnym ustawodawca określił, kto powinien wynagrodzić szkodę oraz jakie roszczenia przysługują poszkodowanemu, który doznał szkody na osobie w wyniku czynu niedozwolonego. Brak jest generalnej normy, która przewidywałaby obowiązek naprawienia wszelkiej szkody na osobie (na wzór prawa francuskiego czy szwajcarskiego). Ogólny charakter ma art. 361 § 2 KC, który dotyczy szkód majątkowych innych niż wynikłych ze szkody na osobie, lecz który może być stosowany także do szkód na mieniu wynikających ze zdarzenia polegającego na uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia. W odniesieniu do szkody na osobie, począwszy od Kodeksu zobowiązań⁸, polski ustawodawca stosuje technikę formułowania konkretnych postaci roszczeń, jakie może podnieść poszkodowany na osobie, który przeżył (obecnie art. 444 i 445 § 1, art. 447 KC) oraz listy roszczeń, które mogą podnieść określone osoby trzecie w razie śmierci poszkodowanego (art. 446). Tradycyjnie ustawodawca oddziela problem naprawienia uszczerbku o charakterze majątkowym od uszczerbku o charakterze niemajątkowym. Jak podkreślał W. Czachórski⁹, art. 444, 446 § 1 i art. 447 KC wyjaśniają i rozwijają obowiązujące zasady ogólne dotyczące obowiązku naprawienia szkody, natomiast przepisy art. 445, 446 § 2 i 3, art. 448 i 449 KC (a obecnie także art. 446 § 4 KC), przełamują zasady ogólne. Ta druga grupa przepisów nosi charakter wyjątkowy, a punktem wyjścia są zawsze zasady ogólne. Wprowadzenie przepisów szczególnych o naprawieniu szkody na osobie¹⁰ uzasadniano już na tle Kodeksu zobowiązań ich wagą społeczną oraz tym, że w przeciwnym wypadku naprawienie szkody na osobie mogłoby wywoływać wątpliwości, wreszcie, aby uzasadnić roszczenie o zadośćuczynienie¹¹.

W stosunku do Kodeksu zobowiązań, w Kodeksie cywilnym novum stanowił przepis art. 448, który wprowadził czwarty kodeksowy przypadek naprawienia szkody niemajątkowej¹². Przepis ten miał wyrażać ideę zaprzeczenia rekompensacie na rzecz samego pokrzywdzonego (poza hipotezą art. 445), a ponadto przewidywać sankcję za umyślne naruszenie innych dóbr osobistych człowieka (na wzór art. 165 i 166 KZ)¹³. Judykatura przypisała art. 448 KC głównie funkcję represyjną, jednocześnie dopuszczając kumulację roszczeń z art. 448 i 445¹⁴. Chodziło wówczas o pozytywne efekty rozszerzenia ochrony majątkowej przez przyznanie dodatkowego roszczenia pieniężnego bezpośrednio poszkodowanemu. Pod rządem art. 24 w zw. z art. 448 KC (z 1964 r.), pokrzywdzony w wyniku naruszenia dobra osobistego nie miał bowiem w ogóle do dyspozycji środków ochrony majątkowej, a tylko niemajątkowej, z zastrzeżeniem przepisów szczególnych. W związku z modyfikacją treści art. 448 w 1996 r.¹⁵ doszło do zmiany funkcji tego przepisu z represyjnej na kompensacyjną¹⁶.
[/hidepost]