Instytucjonalizacja dialogu społecznego w sądownictwie
i zawodach prawniczych

Debata dotycząca reform sądownictwa i zawodów prawniczych często oceniana jest jako nieuporządkowana. Z reguły nie prowadzi ona również do wniosków, które mogłyby być przedmiotem środowiskowego konsensu. Poprawie sytuacji może służyć instytucjonalizacja dialogu społecznego w tym zakresie. Dzięki niej procesy reformowania sądownictwa i zawodów prawniczych mogą stać się bardziej demokratyczne, reprezentacja interesów poszczególnych grup zawodowych bardziej transparentna, a jakość prawa tworzonego w tym obszarze lepsza.

Wprowadzenie

Rozważając skuteczność reform sądownictwa i zawodów prawniczych, można wyróżnić dwa jej podstawowe warunki. Po pierwsze, jest to myślenie strategiczne polegające na jasnym określeniu celu owych reform oraz sposobów jego osiągnięcia. Powinno ono oczywiście obejmować odpowiedni horyzont czasowy, a w związku z tym rozkładać proces reformowania na pewną sekwencję kroków. Po drugie, niezbędne jest również istnienie mechanizmów, dzięki którym wszystkie podmioty zainteresowane reformami sądownictwa i zawodów prawniczych będą mogły wypowiedzieć się na ich temat oraz będzie możliwe zbudowanie mniej lub bardziej szerokiego konsensu wokół ich celu i sposobów realizacji. Mówiąc językiem teorii racjonalności można powiedzieć, że pierwszy warunek oznacza zapewnienie procesowi reform racjonalności w sensie instrumentalnym i spełniony może być przede wszystkim poprzez udział ekspertów. Drugi natomiast oznacza zapewnienie racjonalności w sensie komunikacyjnym i może być zapewniony poprzez konsultacje społeczne, mechanizmy partycypacji lub dialog społeczny. O ile w praktyce podjęto próbę realizacji pierwszego z warunków skutecznych reform sądownictwa i zawodów prawniczych, o tyle drugi zdaje się nadal wymagać dopiero teoretycznego opracowania.

Gdy chodzi o myślenie strategiczne, to jego realizacją w sądownictwie i zawodach prawniczych ma być przede wszystkim opracowany przez Ministerstwo Sprawiedliwości dokument „Strategia modernizacji przestrzeni sprawiedliwości w Polsce na lata 2014–2020”¹. Prace nad nim trwały od połowy 2012 r. Należy zaznaczyć, że sam postulat stworzenia strategii jest jak najbardziej słuszny i był podnoszony przed podjęciem przez Ministerstwo działań w tym zakresie wraz
z określeniem warunków, które powinna ona spełniać². Kompleksowa ocena przygotowywanej strategii jest osobnym zagadnieniem i będzie możliwa dopiero po oficjalnym zakończeniu prac. Warto jednak już w tym miejscu zaznaczyć, że wbrew owym warunkom zdaje się on zbyt wąsko traktować problematykę sądownictwa
i zawodów prawniczych, a także operować zbyt krótkoterminową perspektywą. W związku z tym pozostaje jednak świadomość, że do jej zrealizowania konieczny jest dialog społeczny w środowisku prawniczym. Temu ostatniemu zagadnieniu poświęcony jest niniejszy artykuł z tym zastrzeżeniem, że przedmiotem rozważań będzie przede wszystkim sposób zorganizowania dialogu społecznego, a jego potrzebę będzie się traktować jako swego rodzaju oczywiste założenie.

Pojęcia dialogu i partnerstwa społecznego

Kluczowe dla niniejszych rozważań pojęcie dialogu społecznego w sądownictwie i zawodach prawniczych jest analogią do jego rozumienia w prawie pracy.
W tej bowiem gałęzi występuje ono we właściwym czy też wąskim sensie. Jego wagę dla stosunków między pracodawcami a pracownikami podkreśla uregulowanie tej problematyki w Konstytucji RP. Wspomina o nim m.in. jej Preambuła, zgodnie z którą stanowi ona „prawa podstawowe dla państwa oparte na poszanowaniu wolności
i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot”. Mowa jest o nim również w art. 20 Konstytucji RP, według którego: „Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej
oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej”. Istotny z tego punktu widzenia jest również art. 59 Konstytucji RP, w tym jego ust. 2, zgodnie z którym „Związki zawodowe oraz pracodawcy i ich organizacje mają prawo do rokowań, w szczególności w celu rozwiązywania sporów zbiorowych, oraz do zawierania układów zbiorowych pracy i innych porozumień”. Postanowienia te dają podstawy do ogólnej charakterystyki pojęcia dialogu społecznego, jego funkcji oraz rozważenia możliwości stosowania go w innych obszarach niż prawo pracy.

Po pierwsze, należy zauważyć, że dialog społeczny pod względem przedmiotowym oznacza przede wszystkim możliwość prowadzenia wszelkiego rodzaju negocjacji określanych przez postanowienia Konstytucji RP jako rokowania oraz – jeśli okażą się one skuteczne – zawierania różnego rodzaju porozumień. Jednak również nieskuteczny w tym sensie dialog posiada swoją wartość, którą jest w głównej mierze możliwość jawnego reprezentowania określonych interesów oraz możliwość wymiany informacji między uczestnikami dialogu.