Kompetencje referendarza sądowego w postępowaniu karnym

Celem przedmiotowego opracowania jest przedstawienie regulacji dotyczących instytucji referendarza sądowego w procedurze karnej, jest to bowiem problematyka nowa, która wymaga szczegółowego omówienia. W pierwszej kolejności przedmiotem analizy w niniejszym opracowaniu będą poszczególne uregulowania wskazane w przytoczonych poniżej przepisach, ich zastosowanie oraz kwestie problematyczne pojawiające się z zastosowaniem tych przepisów w praktyce. Nieodłącznym elementem tych zagadnień będzie natomiast, wskazanie w dalszej kolejności, propozycji pewnych rozwiązań, usystematyzowania przepisów i poszerzenia kompetencji referendarzy sądowych w procedurze karnej. Omówienie tematyki związanej z instytucją referendarza sądowego w procedurze karnej jest niezwykle potrzebne z uwagi na fakt, że jest to stanowisko coraz częściej obsadzane w poszczególnych sądach, praktyka orzecznicza w tym zakresie powinna być zatem jednolita.
[hidepost]

Uwagi wstępne

Ustawą z 31.8.2011 r. o zmianie ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych oraz niektórych innych ustaw¹ wprowadzono do polskiej procedury karnej instytucję referendarza sądowego. Regulacja określona w art. 6 powyższej ustawy miała jednak symboliczny charakter, z uwagi na wprowadzenie zmian w obowiązujących przepisach KPK jedynie w zakresie dwóch artykułów, tj. art. 177 § 1a KPK (udział referendarza sądowego w czynnościach przesłuchaniu świadka na odległość przy użyciu urządzeń technicznych) oraz art. 517b § 2b KPK (udział referendarza w czynnościach sądowych w toku postępowania przyspieszonego, w przypadku ujęcia sprawcy przestępstwa na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem)². W znacznie szerszym zakresie kompetencje referendarza sądowego wprowadzono ustawą z 27.9.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego i niektórych innych ustaw, która weszła w życie 1.7.2015 r.³. W uzasadnieniu do projektu cytowanej ustawy wskazano, że jej celem jest, m.in., odciążenie sędziów, prezesów sądów i przewodniczących wydziałów poprzez ukonstytuowanie możliwości podejmowania decyzji o charakterze porządkowym i technicznym (a także mniej ważnych decyzji merytorycznych) przez referendarzy sądowych, a dzięki temu umożliwienie wykorzystania czasu sędziów w bardziej efektywny sposób⁴. Kluczowe znaczenie dla wprowadzenia instytucji referendarza sądowego w postępowaniu karnym miał wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 12.5.2011 r.⁵, w którym stwierdzono, że art. 2 § 2 ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych nie jest niezgodny z Konstytucją⁶. Z uzasadnienia tego wyroku wynika, że powierzenie referendarzom sądowym możliwości realizacji zadań z zakresu ochrony prawnej w ramach struktury sądów powszechnych nie może zostać zakwalifikowane jako sprawowanie wymiaru sprawiedliwości, albowiem monopol sądów w zakresie sprawowania wymiaru sprawiedliwości nie oznacza również, że wszystkie spory dotyczące sytuacji prawnej jednostki muszą być rozstrzygane wyłącznie przez sądy. W orzeczeniu zawarto również stwierdzenie, że wystarczy, aby w kompetencji sądów była ostateczna weryfikacja rozstrzygnięcia organu niesądowego⁷.

Ustawą z 27.9.2013 r. w KPK wprowadzono zatem przepis art. 93a § 1, 2–4 KPK, wskazujący na uprawnienie referendarza sądowego do wydawania postanowień i zarządzeń w wypadkach wskazanych w ustawie oraz określono sprzeciw jako środek zaskarżenia, skutkujący utratą mocy zaskarżonego postanowienia lub zarządzenia. Udzielono także referendarzowi sądowemu uprawnienia do wydawania poleceń, które zgodnie z ustawą wydaje sąd. Konsekwencją wprowadzenia powyższej regulacji było sprecyzowanie kompetencji referendarza sądowego w zakresie wydawania postanowień i zarządzeń, o czym będzie mowa w dalszej części opracowania.

Kompetencje referendarza a postępowanie mediacyjne

Uprawnienie referendarza w zakresie kierowania spraw do postępowania mediacyjnego zostało określone art. 23a § 1 KPK i koresponduje ono z regulacją zawartą w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 7.5.2015 r. w sprawie postępowania mediacyjnego w sprawach karnych⁸. Co do zasady, postanowienie wydane w tym zakresie jest niezaskarżalne, jednak w przypadku jego wydania przez referendarza sądowego przysługuje od niego środek odwoławczy w postaci sprzeciwu, zgodnie z treścią art. 93a § 3 KPK. Sprzeciw przysługuje stronom i na skutek jego wniesienia wydane postanowienie traci moc, chyba, że został on wniesiony po terminie lub przez osobę nieuprawnioną, wtedy decyzję w przedmiocie odmowy przyjęcia sprzeciwu podejmuje prezes sądu i jest ona zaskarżalna na zasadach ogólnych⁹. W rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 7.5.2015 r. (§ 11) określono także kompetencje referendarza sądowego do wydania decyzji procesowej w postaci odwołania instytucji lub osoby uprawnionej do przeprowadzenia mediacji, w przypadku zaistnienia określonych szczegółowo w rozporządzeniu sytuacji¹⁰.

W przypadku zawarcia ugody w postępowaniu mediacyjnym, referendarz sądowy zgodnie z treścią art. 107 § 3 i 4 KPK jest uprawniony do nadania na żądanie osoby uprawnionej klauzuli wykonalności w odniesieniu do obowiązku wynikającego z ugody zawartej w postępowaniu mediacyjnym, a także może odmówić nadania klauzuli wykonalności ugodzie zawartej przed mediatorem, w całości lub w części, jeżeli ugoda jest sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa.

Niewątpliwie referendarz posiada zatem szerokie kompetencje w zakresie podejmowania decyzji procesowych związanych z postępowaniem mediacyjnym. Niezrozumiały jest zatem brak wskazania referendarza jako organu uprawnionego do wypłacenia instytucji lub osobie uprawnionej do przeprowadzenia mediacji należnego ryczałtu określonego w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 18.6.2003 r. w sprawie wysokości i sposobu obliczania wydatków Skarbu Państwa w postępowaniu karnym. Żaden z przepisów nie wskazuje, aby postanowienie w tym zakresie mógł wydać referendarz sądowy. W tej sytuacji wydaje się, że zasadne byłoby wprowadzenie takiego rozwiązania i przyznanie referendarzom kompetencji również w tej materii.
[/hidepost]