Sprawozdanie z konferencji „Udział czynnika obywatelskiego w wymiarze sprawiedliwości” Warszawa, 23.4.2018 r.

Prof. K. Markiewicz zwrócił również uwagę, że obecnie obywatele są odseparowani od sądów, do czego doprowadziły m.in. likwidacja kolegiów ds. wykroczeń, ograniczanie udziału ławników w składach sądu oraz znikomy udział sędziów w debacie publicznej, a odseparowanie to przyczyniło się do negatywnego sposobu postrzegania sądów i sędziów przez społeczeństwo. Zdaniem prof. K. Markiewicza konieczne jest odseparowanie sądów od polityków i zapewnienie większego wpływu społeczeństwa na funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości. To ostatnie powinno dokonać się zarówno poprzez zapewnienie większego udziału obywateli w orzekaniu (w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości sensu stricte) poprzez reformę funkcjonujących obecnie form, jak i wprowadzenie form nowych m.in. w postaci sędziów pokoju czy społecznych sędziów handlowych, jak również poprzez zwiększenie udziału obywateli w wyborze sędziów. Prof. K. Markiewicz zaproponował w tym miejscu dyskusję nad możliwością powołania organu doradczego przy Krajowej Radzie Sądownictwa w postaci Rady Społecznej oraz ewentualnością związaną z umożliwieniem zgładzania przez obywateli kandydatów na sędziów – członków KRS. Prezes „Iustitii” podkreślił w tym miejscu, że konieczne jest zapewnienie transparentności i jawności całemu procesowi wyboru sędziów, działalności Krajowej Rady Sądownictwa oraz postępowań sądowych i dyscyplinarnych. Wspólnym celem powinno być dążenie do tego, aby sądy stały się istotnym elementem życia społecznego, mającym legitymację społeczną, a nie polityczną.

Sędzia Sądu Apelacyjnego ­Stanów Zjednoczonych Ameryki Bernice B. Donald (United States Court of Appeals for the Sixth Circuit), dzieląc się swoim doświadczeniem, wskazała, że na urząd sędziego General Session Criminal Court w Tennessee wybrana została w wyborach powszechnych. Za taką metodą wyboru sędziów, w szczególności w małych społecznościach, przemawia pogląd, zgodnie z którym osoby orzekające w mniejszych społecznościach powinny być w pewien sposób z nimi związane, co pozwala zrozumieć lokalne uwarunkowania. Sędzia B.B. Donald omówiła strukturę i zasady powoływania sędziów na poziomie stanowym i federalnym oraz wskazała, że pomimo tego, że zasady te mogą wydawać się upolitycznione, system gwarantuje równowagę i niezależność polityczną sędziów. Sędzia wskazała, że sędziowie w Stanach Zjednoczonych samodzielnie określają standardy i zasady etyki dla swojej grupy zawodowej, a odpowiedzialność dyscyplinarna nie przewiduje kar finansowych czy usunięcia z urzędu. Sędzia B.B. Donald przybliżyła również funkcjonowanie instytucji wyłączenia sędziego w Stanach Zjednoczonych.

Ławnik Wydziału Karnego Sądu Okręgowego w Warszawie Małgorzata Polak odniosła się do systematycznego ograniczania składów ławniczych w orzekaniu, co w jej ocenie jest działaniem osłabiającym społeczeństwo obywatelskie. M. Polak zwróciła przy tym uwagę na nieuzasadnione wyeliminowanie ławników ze składów orzekających w sprawach karnych w sądach rejonowych, gdzie, jej zdaniem, bardzo często orzekają młodzi sędziowie, dla których doświadczenie życiowe ławników mogłoby okazać się nieocenione. Obecnie instytucja ławników jest deprecjonowana, co może wynikać z negatywnych skojarzeń mających swoje źródło w poprzednim ustroju oraz z niskiego poziomu świadomości i kultury prawnej społeczeństwa. M. Polak zauważyła przy tym, że ocena przydatności ławników w wydawaniu orzeczeń nie może odbywać się jedynie na podstawie powtarzanych stereotypów, bez zbadania ich wpływu na orzecznictwo. Zdaniem M. Polak konieczne jest przy tym rozszerzenie katalogu spraw, w których w skład sądu orzekającego wchodzą ławnicy, modyfikacja wymagań merytorycznych i zdrowotnych, jakie stawia się kandydatom na ławników oraz poddanie osób pełniących funkcję ławnika systemowi obowiązkowych szkoleń.

Prof. Karol Weitz (Uniwersytet Warszawski, SSP „Iustitia”) poruszył problematykę jednoosobowości i kolegialności składu orzekającego w kontekście udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości, zauważając przy tym, że de lege lata jedynie skład kolegialny pozwala zapewnić udział czynnika społecznego w sprawowaniu władzy sądowniczej, aczkolwiek nie sposób wykluczyć możliwości niezawodowego składu jednoosobowego, o którym zresztą mówi się w ramach dyskusji nad ewentualnością wprowadzenia do polskiego porządku prawnego instytucji sędziego pokoju. Prof. K. Weitz omówił zalety kolegialności, wskazując wśród nich na większą rzetelność w rozstrzygnięciu sprawy, gwarancję większej bezstronności i niezawisłości sędziów oraz umocnienie powagi orzeczenia wydanego przez kolegialny skład w świadomości społecznej i przeciwstawił je ­argumentom przemawiającym za składem osobowym, pośród których wymienił większe poczucie odpowiedzialności sędziego orzekającego w sprawie i ograniczenie kosztów postępowania. Zdaniem prof. K. Weitza zasadą przy tworzeniu wymiaru sprawiedliwości powinna być kolegialność, również na poziomie postępowania przed sądem I instancji, jednoosobowość składu powinna być zaś traktowana jako wyjątek.

Sędzia B.B. Donald dodała, że w Stanach Zjednoczonych co prawda funkcjonują ławnicy w ramach ławy przysięgłych, jednak pozostają oni pod nadzorem zawodowego sędziego. Z kolei, w niektórych stanach istnieje instytucja sędziów pokoju, aczkolwiek ich jurysdykcja jest ograniczona, a niektóre prawodawstwa stanowe wymagają spełniania przez sędziów pokoju określonych wymagań lub posiadania specjalnych kwalifikacji.

Podczas dyskusji głos zabrała Wicemarszałek Sejmu RP Barbara Dolniak, która dzieląc się swoim doświadczeniem zauważyła, że szczególnie w sprawach karnych doświadczenie życiowe ławników jest podczas orzekania niezwykle przydatne. Pani Wicemarszałek dodała, że udział obywateli w sprawowaniu władzy sądowniczej jest niezbędny, ale nawet najlepiej skonstruowane przepisy nie przyniosą zamierzonego rezultatu bez przeprowadzenia szerokiej i rzetelnej kampanii społeczno-edukacyjnej mającej na celu zwiększenie świadomości obywateli w tym aspekcie.

W toku dyskusji Andrzej Marcówka – sekretarz Zarządu Stowarzyszenia Krajowej Rady Sędziów Społecznych oraz ławnik Wydziału Cywilnego Sądu Okręgowego w Suwałkach przybliżył uczestnikom konferencji działalność organizacji, którą reprezentuje. Pan A. Marcówka w swoim wystąpieniu przedstawił sytuację ławników w Polsce, poruszając m.in. kwestie zmniejszenia ilości ławników z 54 tys. do 14 tys., nierównomiernego przydzielania spraw, wynagrodzeń ławników, braku szkoleń oraz postępującej marginalizacji udziału czynnika społecznego w orzekaniu.