System sądownictwa w Republice Czeskiej

System sądownictwa i ustrój sądów powszechnych uregulowany jest w Konstytucji Republiki Czeskiej (Ústava České Republiky) i w ustawie ustawa nr. 6/2002 Dz.U., o sądach i sędziach (zákon č. 6/2002 Sb., o soudech a soudcích). Przepisy te tworzą podstawę organizacji i działalności sądów na terenie RC.

Struktura sądów w Republice Czeskiej

Artykuł 81 Konstytucji RC zawiera postulat, że moc sądowa wykonywana jest przez niezawisłe sądy w imieniu państwa. Sądy powołane są przede wszystkim do udzielania ochrony prawom. Tylko sądy mogą orzekać o winie i karze za przestępstwa (art. 90 Konstytucji RC). Jak stanowi art. 91 Konstytucji, wymiar sprawiedliwości sprawują Sąd Najwyższy, Naczelny Sąd Administracyjny, sądy wyższe, sądy regionalne i sądy powiatowe.

Sądy powiatowe (okresní soudy) stanowią podstawowy szczebel w strukturze sądów w RC. Działa ich w sumie 75. W stolicy Pradze sądy powiatowe noszą miano sądów okręgowych (obvodní soudy), bowiem Praga podzielona jest na dzielnice, które znajdują się na tym samym szczeblu administracyjnym. Sąd z uprawnieniami sądu powiatowego dla miasta Brna nazywa się Sądem Miejskim w Brnie.

Fot. 1. Fragment budynku Naczelnego Sądu Administracyjnego w Brnie.

Postępowanie przed sądami powiatowymi odbywa się w kwestiach cywilnych, karnych i handlowych w I instancji, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej. Sądy w sprawach cywilnych decydują ogólnie w składzie jednoosobowym bez ławników (ławnicy występują już tylko w sprawach prawa roboczego i w wypadkach, gdzie tak stanowi ustawa). Tu można zaznaczyć, że Ministerstwo sprawiedliwości RC ma zamiar znieść w całości obecność ławników w składach sądów z powodów oszczędnościowych.

W sprawach karnych w składzie jednoosobowym sądy powiatowe decydują w wypadku, gdy chodzi o przestępstwo ustawowo zagrożone karą pozbawienia wolności do 5 lat, inaczej w składzie trzyosobowym (sędzia i dwaj ławnicy). Sądy powiatowe rozstrzygają także spory administracyjne według specjalnej części Kodeksu postępowania cywilnego, gdzie chodzi wprawdzie o prawo prywatne, ale decydował tu organ administracji publicznej (np. spory o dopłaty do ulgowej ceny telefonu komórkowego, o zapłatę za opiekę lekarską itp.).

Sądy regionalne (krajské soudy)¹ działają na szczeblu regionalnym². Sądów tych jest osiem (i sześć filii) i odpowiadają pojedynczym regionom według starego ustroju administracyjnego³. Sądy te mają dwojaką funkcję – sprawują wymiar sprawiedliwości jako sądy I instancji, jednak funkcjonują jako sądy odwoławcze przeciwko wyrokom sądów powiatowych.

W I stopniu sądy regionalne rozstrzygają niektóre spory cywilne według § 9 czeskiego KPC, np. w sprawach ochrony dóbr osobistych, roszczeń pochodzących z ustawy o prawie autorskim, sporów dotyczących innego państwa, o niezgodność z prawem strajku itp. Generalnie rzecz biorąc można powiedzieć, że chodzi o sprawy bardziej skomplikowane czy rzadko występujące. Sądy te orzekają w I stopniu także w postępowaniu upadłościowym (tzw. insolvence). Tak samo w I stopniu decydują w sprawach dotyczących prawa handlowego, np. w kwestiach rejestru handlowego, rejestru fundacji, w kwestiach statusu spółek handlowych, ich zakładania, zakładania spółdzielni i o sporach z tym powiązanych, ale też w kwestiach ochrony konkurencji, konkurencji nieuczciwej, ochrony nazwy firmy i dobrego imienia osoby prawnej itd. Skład sądu regionalnego w I instancji w dziedzinie prawa cywilnego i handlowego jest jednoosobowy (jeżeli ustawa nie stanowi inaczej). Co do postępowania karnego, w I instancji sądy regionalne decydują w sprawach o przestępstwa, które są ustawowo zagrożone karą pozbawienia wolności przynajmniej na 5 lat albo karą nadzwyczajną, co według czeskiego KK oznacza karę pozbawienia wolności na 20–30 lat czy karę dożywotnią. Sądy w takich przypadkach orzekają w składzie trzyosobowym (sędzia i dwaj ławnicy). Sądy regionalne, a dokładniej ich izby administracyjne, decydują w I instancji w sprawach sądownictwa administracyjnego. Orzekają w takim wypadku trzej sędziowie (wyjątki stanowi np. postępowanie o przyznaniu ochrony międzynarodowej, gdzie orzeka jeden sędzia).

Sądy wyższe (vrchní soudy) mają swoją siedzibę w Pradze i w Ołomuńcu (Olomouc). Nigdy nie orzekają w I instancji. Po przeniesieniu spraw administracyjnych na sądy regionalne zostało im tylko orzekanie o zwyczajnych środkach odwoławczych przeciwko wyrokom sądów regionalnych w I instancji (prawo cywilne, handlowe, karne).

Ostatnio pojawiają się głosy krytykujące istnienie sądów wyższych jako sądów niepotrzebnych i propozycje likwidacji tych sądów⁴. Uzasadnieniem takich rozważań jest przywrócenie trójszczeblowego podziału instancyjnego i zaoszczędzenie sumy przeznaczonej na funkcjonowanie tych placówek. Wynikiem ma być uproszczenie czeskiego systemu sądownictwa i skrócenie czasu trwania postępowania sądowego. Większe znaczenie ma być w przyszłości przypisane sądom powiatowym⁵.

Na najwyższym szczeblu w strukturze sądów stoją obok siebie dwie instytucje – Sąd Najwyższy i Naczelny Sąd Administracyjny. Głównym zadaniem sądów najwyższych jest ujednolicanie orzecznictwa. Sądy te co miesiąc publikują także zbiory orzecznictwa (tzw. Sbírka soudních rozhodnutí a stanovisek Nejvyššího soudu i Sbírka rozhodnutí Nejvyššího správního soudu).

Sąd Najwyższy⁶ decyduje o tzw. dowołaniach (dovolání) w sprawach cywilnych i karnych⁷. Dowołanie to nadzwyczajny środek zaskarżenia, który funkcjonuje na zasadach kasacyjnych. Zaskarżyć można tylko prawomocny wyrok sądu odwoławczego (w tym i wyroki o nadzwyczajnych środkach zaskarżenia – np. wznowieniu postępowania). Sąd Najwyższy z zasady orzeka bez rozprawy (rozprawa przeprowadzana jest tylko w wypadku przeprowadzania postępowania dowodowego lub jeżeli przemawiają za tym inne względy). Podstawy dowołania są wytyczone ściśle – musi istnieć przesłanka dowoławcza zawarta w kodeksie cywilnym lub karnym. W postępowaniu przed SN obowiązuje zastępstwo stron przez adwokatów. Sąd Najwyższy rozpoznaje dowołanie w składzie trzech sędziów.

Naczelny Sąd Administracyjny⁸ funkcjonuje w RC dopiero od 2003 r., nawiązuje do tradycji sądownictwa administracyjnego z czasów przedwojennej tzw. I Republiki Czechosłowackiej, a nawet monarchii Austro-Węgierskiej. Sąd ten orzeka w sprawach administracyjnych o skargach kasacyjnych (kasační stížnost) przeciwko wyrokom sądów regionalnych w I instancji. Skarga kasacyjna to w sumie nadzwyczajny środek zaskarżenia, bo skierowany jest przeciw prawomocnym wyrokom. Podstawy kasacyjne są stosunkowo szeroko wytyczone. Sąd ten rozpoznaje sprawę w granicach skargi kasacyjnej, bierze jednak z urzędu pod rozwagę nieważność postępowania. W postępowaniu kasacyjnym orzeka sąd z zasady bez rozprawy (wyjątki tam, gdzie nastąpi potrzeba przeprowadzania postępowania dowodowego albo z innych względów). Skarżący musi być w postępowaniu kasacyjnym zastąpiony przez adwokata. Naczelny Sąd Administracyjny nigdy nie decyduje sam w sprawie czy też nie zmienia wyroku sądu I instancji, może tylko uchylić zaskarżone orzeczenie i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania sądowi regionalnemu albo oddalić skargę jako nieuzasadnioną. Sąd orzeka o skargach kasacyjnych w składzie trzech sędziów.

Naczelny Sąd Administracyjny orzeka zaś w I instancji w sprawach wyborów do Parlamentu RC i do Parlamentu Europejskiego. Decyduje też o sporach kompetencyjnych. Sąd ten od 1.10.2008 r. funkcjonuje również jako trybunał dyscyplinarny w sprawach sędziów i prokuratorów, a od 1.11.2009 r. dla komorników sądowych⁹.

Trzeba zaznaczyć, że Trybunał Konstytucyjny Republiki Czeskiej¹⁰ (Ústavní soud České republiky) stoi obok systemu sądów powszechnych i tworzy samodzielną jednostkę, która nie jest odbierana jako „dalsza instancja”.

Funkcja i status sędziego w Republice Czeskiej

Podstawą prawną regulującą status sędziego w RC jest ustawa nr. 6/2002 Dz.U., o sądach i sędziach. Dalszym źródłem prawa jest ustawa nr. 7/2002, o postępowaniu w sprawach sędziów, prokuratorów i komorników sądowych (zákon č. 7/2002 Sb., o řízení ve věcech soudců, státních zástupců a soudních exekutorů).

Funkcja sędziego w Republice Czeskiej powstaje przez powołanie prezydenta republiki z kontrasygnatą przewodniczącego rządu albo powierzonego członka rządu. Sędziowie powoływani są bez ograniczenia czasowego.

Kandydat na sędziego musi bezwarunkowo spełniać następujące wymogi:

a)   obywatelstwo Republiki Czeskiej;

b)   pełna zdolność do czynności prawnych;

c)   nie był karany za przestępstwo umyślne, nieskazitelny charakter i doświadczenie, które będą gwarancją dla prawidłowego wykonywania funkcji sędziowskiej;

d)   ukończenie 30 lat w dniu powołania;

e)   wyrażenie zgody z powołaniem do funkcji sędziego;

f)   ukończenie wyższych studiów prawniczych w Republice Czeskiej;

g)   złożenie egzaminu sędziowskiego.

Funkcja sędziego zanika wraz z ukoń­czeniem 70 lat. Inne powody utra­ty funkcji to złożenie z funkcji sędziego poprzez wyrok senatu dyscyplinarnego NSA, zrzeczenie się funkcji (urzędu), następnie wyrokiem o niezdolności do ­wykonywania funkcji sędziego, wyrokiem o pozbawieniu zdolności do czynności prawnych lub jej ograniczeniu, wyrokiem o skazaniu za przestępstwo (w wypadku jakiejkolwiek kary za przestępstwo umyślne lub kary warunkowego pozbawienia wolności za przestępstwo nieumyślne) i pozbyciem obywatelstwa RC. Obecnie w RC toczy się dyskusja, czy nie zaniżyć wieku utraty funkcji sędziego do 65 lat. Niektórzy twierdzą zaś, że wiek emerytalny sędziów powinien być jeszcze wyższy¹¹.

Fot. 2. Budynek Naczelnego Sądu Administracyjnego w Brnie.

Sędzia odpowiada także dyscyplinarnie za przewinienia dyscyplinarne. Trybunałem dyscyplinarnym jest w rozumieniu ustawy nr. 7/2002 Dz.U. Naczelny Sąd Administracyjny. Sześcioosobowy skład orzekający w sprawach dyscyplinarnych składa się z: trzech sędziów, jednego prokuratora, jednego adwokata i jednego przedstawiciela innej profesji prawniczej (np. ze strefy akademickiej).

Jak na razie nie istnieje w RC samorząd sędziowski. Ostatnio pojawiają się głosy wspierające inicjatywy wytworzenia krajowej rady sądownictwa¹². Organem, który sprawuje nadzór nad wymiarem sprawiedliwości, to Ministerstwo sprawiedliwości RC.

Sędziowie czescy zrzeszają się w Unii sędziowskiej (Soudcovská unie), która liczy ok. 50% czeskich sędziów (liczba sędziów w RC wynosi obecnie ok. 3000) i należy do najsilniejszych związków zawodowych w Europie¹³.