System sądownictwa w Republice Litewskiej
W niniejszym artykule przedstawiono organizację i działalność sądów w Republice Litewskiej, a także podstawowe informacje dotyczące statusu sędziego. System sądownictwa i ustrój sądów RL jest uregulowany w Konstytucji Republiki Litewskiej1 i ustawie z 31.5.1994 r. nr. I-480 o sądach Republiki Litewskiej2.
Struktura sądów w Republice Litewskiej
Artykuł 109 Konstytucji RL przewiduje, że sprawiedliwość na terenie RL pełnią tylko niezawisłe sądy i sędziowie w imieniu państwa. Z kolei art. 31 Konstytucji RL stanowi, że tylko sądy mogą orzekać o winie osoby i karze za przestępstwo. Zgodnie z art. 111 Konstytucji RL wymiar sprawiedliwości sprawują Sąd Najwyższy Litwy (Lietuvos Aukščiausiasis Teismas), Sąd Apelacyjny Litwy (Lietuvos apeliacinis teismas), okręgowe sądy (apygardos teismai) i sądy rejonowe (apylinkių teismai), a także do spraw administracyjnych, rodzinnych, pracy oraz innych kategorii mogą być powołane sądy specjalizowane. Według Konstytucji RL, sądy są trzecią samodzielną wladzą, niezawisłą od dwóch pozostałych i dlatego status sędziego różni się od statusu urzędników państwowych. Już od wielu lat wciąż podejmowany jest problem, jak dzialalność sądów uczynić jak najbardziej przejrzystą i jakim sposobem zaangażować przedstawicieli społeczeństwa w pracę sądów.
Sądy rejonowe (apylinkių teismai) są odpowiednikiem sądów rejonowych w Polsce i stanowią podstawowy szczebel w strukturze sądów RL, jest ich 54, z tego 5 działa na terenie stolicy Wilna i jego rejonu. Sądy rejonowe są sądami I instancji i roztrzygają sprawy cywilne, hipoteki, sprawy karne i wykroczeń administracyjnych, a także związane z wykonaniem wyroków, przydzielone do ich kompetencji odpowiednio przez kodeksy postępowania cywilnego i karnego oraz Kodeks wykroczeń prawa administracyjnego (administracinių teisės pažeidimų kodeksas), także inne ustawy. Sędziowie sądów rejonowych pełnią też funkcje sędziów postępowania dowodowego.
Sądy w sprawach cywilnych decydują w jednoosobowym składzie, ale prezes sądu może stworzyć skład sądu złożony z trzech sędziów do rozpatrzenia konkretnej sprawy. Sądy w sprawach karnych oraz wykroczeń administracyjnych decydują również w składzie jednoosobowym, ale w sprawach karnych też może być stworzony trzyosobowy skład do konkretnych spraw. Taką decyzję podejmuje prezes sądu.
Obecnie ustawodawstwo litewskie nie przewiduje instytucji ławników, ale trwają poważne dyskusje i jest już przygotowany projekt nowelizacji Konstytucji RL wdrażający instytucję ławników, którzy byliby wprowadzeni tylko w niektórych kategoriach spraw (na razie nie wiadomo w których).
Sądy okręgowe (apygardos teismai) są odpowiednikami sądów okręgowych w Polsce i działają na szczeblu okręgowym. W tych sądach funkcjonują wydziały cywilne i karne. Jest ich pięć i teren ich działania podzielony jest na pięć okręgów, które nie są tożsame z podziałem administracyjnym państwa. Sądy okręgowe są sądami odwoławczymi od orzeczeń sądów rejonowych w sprawach cywilnych, karnych, również od orzeczeń sądów rejonowych i innych organów wymiaru sprawiedliwości w sprawach wykroczeń administracyjnych, a także są sądami I instancji w sprawach cywilnych i karnych.
Sądy okręgowe są sądami odwoławczymi od orzeczeń sądów rejonowych w sprawach cywilnych, karnych, również od orzeczeń sądów rejonowych i innych organów wymiaru sprawiedliwości w sprawach wykroczeń administracyjnych, a także są sądami I instancji w sprawach cywilnych i karnych.
Jako I instancja sądy okręgowe rozstrzygają spory cywilne, przewidziane w art. 27 Kodeksu postępowania cywilnego, a sąd okręgowy w Wilnie również jest właściwy do rozstrzygania sporów z art. 28 litewskiego KPC. Według art. 27 KPC są to spory majątkowe o kwotę ponad 150 000 litów (do 1.10.2011 r. ponad 100 000 litów), o prawa autorskie niemajątkowe, konkursy społeczne, o badanie działalności podmiotu prawnego, spory, w których jedną ze stron jest państwo zagraniczne, spory o przymusowe sprzedawanie akcji (udziałów), także inne spory, przewidziane przez ustawy. Sądy okręgowe jako I instancja orzekają też w postępowaniu upadłościowym. Sąd okręgowy w Wilnie, oprócz wyżej wymienionych kategorii spraw, roztrzyga spory przewidziane w ustawie patentowej RL, sprawy o przysposobienie obywateli litewskich przez obcokrajowców oraz inne sprawy zlecone dla sądu okręgowego w Wilnie przez ustawy RL (np. spory o sumienną konkurencję itp.). W I instancji sądy okręgowe orzekają jednoosobowo, ale przewodniczący sądu ma prawo wyznaczyć kolegium złożone z trzech sędziów. W instancji odwoławczej sądy okręgowe decydują w składzie trzyosobowym (od 1.10.2011 r. w sprawach odwoławczych przeciwko orzeczeniom sądów rejonowych, a także przeciwko wyrokom sądów rejonowych w kwocie do 5000 litów orzeka jednoosobowy skład sądu).
W sprawach karnych jako I instancja sądy okręgowe orzekają w sprawach o przestępstwa ciężkie oraz bardzo ciężkie, z wyjątkiem niektórych spraw, wymienionych w art. 225 litewskiego KPK. W sprawach I instancji o przestępstwa bardzo ciężkie oraz o przestępstwa popełnione przez byłego prezydenta, członków Sejmu lub Rządu, sędziów i prokuratorów, orzeka sąd w składzie trzech sędziów, w innych sprawach decyduje jeden sędzia.