Test sześciu warunków unijnego standardu pojęcia „sądu” a polski wymiar sprawiedliwości – rozważania na kanwie wyroku TSUE z 27.2.2018 r. w sprawie C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portugueses*
Test sześciu warunków
Analiza orzeczenia w kontekście powyższych uwarunkowań wskazuje na to, że Trybunał dostrzegł, że niewątpliwie jakkolwiek władzę sądowniczą sprawują sądy i trybunały, to organy te bez sędziów nie mogłyby wykonywać tej władzy60. Niezależny sąd to sąd strukturalnie, organizacyjnie i funkcjonalnie wyodrębniany od innych władz publicznych, zaś sąd niezawisły to sąd, w którym orzekają niezawiśli sędziowie61. Przyjęte przez Trybunał kryteria wskazują również na szerokie i wieloaspektowe podejście do problemu. Badanie, czy sąd krajowy spełnia standardy przyjęte przez porządek europejski zakłada sprawdzenie, czy jest sądem w znaczeniu ustrojowym (kryterium ustawowej podstawy prawnej funkcjonowania organu, kryterium stałego charakteru organu oraz kryterium obligatoryjnego charakteru jego jurysdykcji)62, jak również sądem w ujęciu procesowym (kryterium kontradyktoryjności postępowania i stosowania przepisów prawa przy orzekaniu)63. Przyjęcie przez Trybunał szóste kryterium „niezawisłości”64 potwierdza akceptację koncepcji, że istnienie praworządnych sądów europejskich pozostaje w bezpośrednim związku z niezawisłością, będącą jednym z instytucjonalnych środków zabezpieczających w płaszczyźnie europejskiej access to justice oraz prawo do skutecznego środka prawnego przed bezstronnym i obiektywnym sądem, a w konsekwencji współpracę sądową w sprawach cywilnych i rozwój integracji. Pojęcie niezawisłości musi, z jednej strony, realizować standardy europejskie, zaś jednak z drugiej strony, uwzględniać specyficzny status sędziego przewidziany przez ustawodawstwo krajowe.
Model sądu krajowego stosującego lub mogącego stosować prawo europejskie został stworzony przez Trybunał w oparciu o test sześciu warunków, które w odniesieniu do poszczególnych pojęć znajdują umocowanie w ugruntowanym orzecznictwie TSUE.
TEST SZEŚCIU WARUNKÓW SĄDU EUROPEJSKIEGO
1. Ustawowa podstawa prawna funkcjonowania organu
Kryterium ustawowej podstawy funkcjonowania organu zakłada, że organ będzie funkcjonował w oparciu o wiążące i obowiązujące przepisy prawa.
2. Stały charakter organu
Organ nie może mieć charakteru tymczasowego65, a powinien mieć trwały charakter. Stały charakter organu stanowi jedną z gwarancji jego niezawisłości.
3. Obligatoryjny charakter jurysdykcji organu
Obligatoryjny charakter postępowania oznacza w istocie, że właściwość organu, nie zależy od zgody stron, a jego orzeczenia są dla nich wiążące66. Ocenie podlega kwestia, czy zwrócenie się do określonego organu jest konieczne, aby uzyskać określone rozstrzygnięcie sporu oraz czy uzyskane rozstrzygnięcie jest wiążące dla stron.
4. Kontradyktoryjność postępowania przed organem
Kontradyktoryjność postępowania zakłada, że organ rozstrzyga sprawy sporne między równouprawnionymi stronami. Konieczne dla oceny charakteru organu jest kwalifikacja, czy zawiera elementy kontradyktoryjne. Zgodnie z orzecznictwem TSUE wymóg postępowania inter partes nie jest kryterium bezwzględnym dla stwierdzenia statusu organu jako sądu w rozumieniu art. 267 TFUE67.
5. Stosowanie przez organ przepisów prawa
W rozstrzyganiu spraw organ powinien stosować przepisy prawa powszechnie obowiązującego, jak również akty prawa wewnętrznego w zakresie przewidzianym przez krajowy porządek krajowy68. Zgodnie z tą zasadą organ powinien nie tylko działać na podstawie prawa, ale i w jego granicach, wydając rozstrzygnięcia na podstawie obowiązującego prawa. Oczywiście poza lex nie jest samo w sobie wyłączone ius (fairness, observe the rules of Community law)69.
6. Niezawisłość organu
Pojęcie niezawisłości obejmuje, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, dwa aspekty: zewnętrzny i wewnętrzny70.
Aspekt wewnętrzny niezawisłości łączy się z pojęciem bezstronności i dotyczy zachowania jednakowego dystansu do stron sporu i ich interesów w odniesieniu do jego przedmiotu71. Element ten to wymaganie od organu sprawującego wymiar sprawiedliwości całkowitego obiektywizmu oraz braku wszelkiego interesu w konkretnym rozstrzygnięciu sporu poza ścisłym stosowaniem prawa72.
Aspekt zewnętrzny niezawisłości zakłada ochronę organu orzekającego przed ingerencją i naciskami zewnętrznymi, mogącymi zagrozić niezależności osądu dokonywanego przez jego członków w odniesieniu do rozpatrywanych sporów73. W tym kontekście konieczna jest ocena, czy konkretny sąd wykonuje swe funkcje całkowicie niezawiśle, bez podlegania żadnej hierarchii służbowej lub podporządkowania komukolwiek, i nie otrzymuje nakazów czy wskazówek z jakiegokolwiek źródła74, przez co jest chroniony przed ingerencją i naciskami zewnętrznymi, mogącymi zagrozić niezależności osądu jego członków75. Niedopuszczalne są zarówno naciski bezpośrednie jak i pośrednie.
Tego rodzaju gwarancje niezawisłości i bezstronności wymagają ponadto istnienia zasad, w szczególności co do składu organu, mianowania, okresu trwania kadencji oraz powodów wyłączenia na wniosek lub z mocy ustawy oraz odwołania jego członków, pozwalających wykluczyć u podmiotów, wobec których stosuje się prawo, wszelką uzasadnioną wątpliwość co do niezależności tego organu od czynników zewnętrznych oraz jego neutralności w odniesieniu do sprzecznych ze sobą interesów76. Podkreśla się przy tym wyraźnie, że niezbędna niezależność od tego rodzaju czynników zewnętrznych wymaga określonych gwarancji osobistych dla sędziów, jak np. nieusuwalność77.