Test sześciu warunków unijnego standardu pojęcia „sądu” a polski wymiar sprawiedliwości – rozważania na kanwie wyroku TSUE z 27.2.2018 r. w sprawie C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portugueses*

W XXI w. – czym w istocie jest niezawisłość sądów określa – władza sądzenia¹⁰⁰, o której istotę toczą dysputy pozytywiści, czy postmoderniści. W teorii prawa stosunkowo dużo miejsca poświęcane jest dyskursywnym mechanizmom rozwiązywania konfliktów zasad, a w ramach tych mechanizmów znajduje się władza sądzenia przypisana konkretnemu sędziemu. Niezależnie zatem od przyjętego modelu rozwiązywania sporów i konfliktów, niezawisłość w tym kontekście jest wartością niepodlegającą ograniczeniom oraz stopniowaniu, której byt określa formuła „tak – tak, nie – nie”. W aspekcie deskryptywnym pozytywna strona obejmuje „zawisłość sędziego” czy szerzej, „zawisłość sądów”¹⁰¹. Przyjmuje się, że zgodnie z Konstytucją jest to zawisłość od Konstytucji i ustaw, ale także od rodzaju wykładni, którą stosuje oraz podstawowych wartości porządku prawnego i wymiaru sprawiedliwości, a zatem niewątpliwie nie obejmuje ona podporządkowania w tym aspekcie jakiejkolwiek hierarchii służbowej, ani nie będąc podporządkowanym komukolwiek i nie otrzymując nakazów czy wytycznych z jakiegokolwiek źródła. Nie można się zatem zgodzić w żadnej mierze przy uwzględnieniu aktualnych koncepcji „władzy sądzenia”, że niezawisłość odnosi się wyłącznie do wyrokowania, ma bowiem szerszy aspekt. Stanowisko to znajduje poparcie w orzecznictwie sądów europejskich. Pojęcie niezawisłości, które stanowi integralny element sądzenia, wymaga przede wszystkim, by organ orzekający był podmiotem trzecim w stosunku do podmiotu, względem którego wydał zaskarżoną decyzję¹⁰².

Zasada niezawisłości sędziego wynika w polskim systemie prawnym wprost z art. 178 ust. 1 Konstytucji RP i zaliczana jest przez przedstawicieli doktryny do fundamentów polskiego wymiaru sprawiedliwości¹⁰³. Konstytucjonaliści wskazują, że niezawisłość sędziowska wraz z innymi zasadami określa status sędziego, wpływając na pozycję władzy sądowniczej w systemie państwa¹⁰⁴. Jest esencją demokratycznego państwa prawnego, warunkiem sine qua non urzeczywistnienia zasady podziału władz i jednym z podstawowych warunków skorzystania przez jednostkę z przysługującego jej prawa do sądu¹⁰⁵. W polskim systemie prawnym, przy definiowaniu niezawisłości, szczególne znaczenie przypisywane jest dwóm kwestiom. W pierwszym rzędzie zwraca się uwagę na określenie prawnych granic sprawowania urzędu sędziego, na podległość sędziego wyłącznie ustawom i Konstytucji. Konstytucja i ustawy definiują obszar niezawisłości sędziowskiej, jednocześnie wskazują jej nieprzesuwalną granicę. W odniesieniu do ustaw poczynić należy jedno zastrzeżenie, że założenie to jest poczynione przy koncepcji racjonalnego ustawodawcy. W drugim aspekcie, urząd sędziego powinien być wolny od jakichkolwiek nacisków zewnętrznych, w szczególności wytycznych czy nakazów bezpośrednich lub pośrednich¹⁰⁶. Odróżnia się przy tym jej subiektywny i obiektywny aspekt¹⁰⁷. Subiektywny aspekt niezawisłości akcentuje jej ściśle personalny charakter, związany z osobą samego sędziego, albowiem odnosi się do wewnętrznych przeżyć i odczuć sędziego, który musi mieć nieograniczone poczucie wolności od jakichkolwiek nacisków¹⁰⁸. Obiektywny aspekt niezawisłości koncentruje się na zewnętrznym odbiorze niezawisłości i oznacza to, że sędzia powinien być postrzegany w społeczeństwie jako osoba całkowicie wolna od jakichkolwiek wpływów w zakresie sprawowania wymiaru sprawiedliwości¹⁰⁹. W orzecznictwie TK, przyjmuje się, że na niezawisłość sędziowską składa się pięć podstawowych elementów:

•    bezstronność w stosunku do uczestników postępowania;

•    niezależność wobec organów pozasądowych;

•    samodzielność sędziego wobec władz i innych organów sądowych;

•    niezależność od wpływu czynników politycznych, zwłaszcza partii politycznych;

•    niezależność sędziego¹¹⁰.

Z kolei niezależność sądów traktowana jako cecha konstytutywna władzy sądowniczej jest niewątpliwie jedną z najważniejszych gwarancji praw podmiotowych jednostki¹¹¹ i elementem składowym państwa prawa. Tradycyjnie niezależność sądownictwa rozpatrywana była w relacji w odniesieniu do innych władz, zwłaszcza władzy wykonawczej i władzy ustawodawczej¹¹². Jednak widoczny przez lata w Polsce (ale również w innych państwach) proces marginalizacji doktrynalnego ujęcia niezależności sądów wraz z technokratycznym ograniczaniem jego zakresu doprowadziły do nowego spojrzenia na kwestię ustrojowego i politycznego pozycjonowania sądów¹¹³. Wskazuje się, że klasyczny trójpodział władzy ulega poważnym modyfikacjom, aby nie powiedzieć, że staje się fikcją prawną¹¹⁴, zastąpioną monizmem władzy wykonawczej i ustawodawczej określnych łącznie mianem: „władzy politycznej”. Oznacza to konieczność przeniesienia akcentu w filozofii i teorii prawa z tradycyjnego modelu relacji władzy sądowniczej do innych władz w ramach monteskiuszowskiej zasady trójpodziału władz na model rządów prawa w kontekście gwarancji ochrony praw i wolności jednostek. Zgodnie z tą koncepcją, stopień ochrony niezależności sądów powinien być bezpośrednio powiązany z realizacją prawa obywatela do niezależnego i niezawisłego sądu, co zarazem legitymizuje porządek prawny¹¹⁵. To niezależność sądów stanowi gwarancję realizacji praw i wolności obywatelskich w starciu z władzą polityczną¹¹⁶. Marginalizacji władzy sądzenia może nastąpić wyłącznie ze szkodą dla obywateli. Ta zmodyfikowana koncepcja zdaje się przyświecać orzecznictwu ETPCz¹¹⁷. Przyjęcie tej koncepcji wyklucza oparcie się na tradycyjnej koncepcji utożsamiającej zasadę niezależności sądów przede wszystkim ze sfera orzeczniczą, albowiem w oczywisty sposób zapewnienie skutecznego środka prawnego oraz ochrony prawnej jednostek związane jest z szeroko rozumianym sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości, a nie tylko wydawaniu orzeczeń samemu. Musi zatem obejmować nie tylko proces decyzyjny, ale wszelkie czynniki, które na niego wpływają, a także warunki, w których decyzja jest podejmowana. Konieczne przy tym jest zapewnienie instytucjonalnych gwarancji niezależności sądów tak, aby jako organy państwa polskiego, które posiadają legitymację w oparciu o art. 4 i 174 Konstytucji RP (jakkolwiek niepochodzącą z bezpośrednich wyborów), mogły realizować prawo do sądu.

W praktyce, niezależność sądownictwa i niezawisłość sędziów bezpośrednio kształtowana jest poprzez: zasady powoływania, awansowania i delegowania sędziów, ze szczególnym uwzględnieniem statusu prawnego instytucji podejmujących decyzje w tym przedmiocie, jak również regulacje odnoszące się do asesorów, zasady nieusuwalności sędziego i stabilności urzędu, zasady odpowiedzialności sędziów, zasady nadzoru administracyjnego wewnętrznego i zewnętrznego, jak również nadzoru judykacyjnego, uregulowania i kompetencje samorządu sędziowskiego, a także zasady odnoszące się do administrowania sądami, w szczególności w odniesieniu do organizacji sądów i zarządzania sądami, zasady przydziału spraw oraz oceny pracy sędziów¹¹⁸. W tym kontekście, pod ocenę czytelników pozostawiam, czy wszystkie dokonane zmiany w ostatnich latach pozwalają nadal uznać sądy za niezależne, a sędziom orzekającym gwarantują niezawisłość.