Test sześciu warunków unijnego standardu pojęcia „sądu” a polski wymiar sprawiedliwości – rozważania na kanwie wyroku TSUE z 27.2.2018 r. w sprawie C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portugueses*

b) Zmiany przepisów odnoszące się do sądów powszechnych w latach: 2015–2018 a niezależność sądów i niezawisłość sędziów oraz kontradyktoryjność postępowania

Poza omówionym powyższej zmianami legislacyjnymi uchwalone ustawy zmieniające ustawy o SN oraz o KRS w latach 2015–2018 wprowadziły dalsze rozwiązania wpływające na niezależność sądów, w szczególności wśród najważniejszych należy wskazać na zmianę sposobu powoływania członków KRS i kompetencji tego organu, a co za tym idzie zmian w procedurze powoływania i nominowania sędziów oraz odwołania składu przed końcem kadencji, w odniesieniu do postępowania dyscyplinarnego, skargi nadzwyczajnej, nowej struktury w Sądzie Najwyższym czy wprowadzenia niezawodowych ławników do SN. Po zmianach w funkcjonowaniu TK, SN i KRS podjęto szereg działań mających na celu dalsze ograniczenie zwykłego sędziego sądu powszechnego. W kontekście ostatnich zmian, w tym aspekcie należy jedynie podkreślić, że poprzez zmiany w ustawie o SN, dokonanej ustawą z 10.5.2018 r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawy o Sądzie Najwyższym oraz niektórych innych ustaw¹¹⁹ dokonano zmian nowej instytucji o skardze nadzwyczajnej poprzez jej ograniczenie, co w istocie nie doprowadziło do wyeliminowania jej wad. Wprowadzono ogólną zasadę, że skarga może być wniesiona, jeżeli jest to konieczne dla zapewnienia zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, dodatkowo jeśli orzeczenie narusza konstytucyjne zasady, wolności i prawa człowieka, orzeczenie w sposób rażący narusza prawo albo zachodzi oczywista sprzeczność istotnych ustaleń sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego. Nadal wprowadzenie skargi nadzwyczajnej jest niedostosowane do innych rozwiązań legislacyjnych, albowiem koliduje ona w oczywisty sposób z funkcjami skargi kasacyjnej, a drobna korekta legislacyjna tego nie zmienia. W Polsce od szeregu lat istnieje system wzruszania prawomocnych orzeczeń w sprawach cywilnych w postaci: skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, skargi kasacyjnej oraz skargi o wznowienie postępowania, a w sprawach karnych: kasacji oraz skargi o wznowienia. Podstawą skargi jest nie tylko sytuacja, kiedy orzeczenie narusza zasady lub wolności i prawa człowieka i obywatela określone w Konstytucji, ale orzeczenie w sposób rażący narusza prawo (błąd co do prawa) lub zachodzi oczywista sprzeczność istotnych ustaleń sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego (niewłaściwy stan faktyczny). Kryteria te są klauzulami generalnymi, których wykładnia ma być zapewniona przez składy ławnicze. W tym kontekście, w żaden sposób nie usunięto najistotniejszej wady, że ocena kryterium błędu co do prawa nie jest dokonywana przez skład profesjonalny, a nieprofesjonalny, a jednym z członków składu jest ławnik wybierany przez Senat, zarówno w sprawach cywilnych jak i karnych. Oznacza to zarówno w sprawach cywilnych jak i sprawach karnych przełamanie dotychczasowego modelu Sądu Najwyższego jako sądu prawa i uznanie, że jest on również sądem faktu. Zmiana podmiotów mogących wnosić skargę na Prokuratora Generalnego (będącego równocześnie Ministrem Sprawiedliwości) i Rzecznika Praw Obywatelskich nie eliminuje wad, a jedynie je zaostrza. Podkreślić należy, iż w przypadku Prokuratora Generalnego (Ministra Sprawiedliwości i członka partii współrządzącej), skarga taka może z uwagi np. na interes społeczny lub interes państwowy zostać wniesiona wbrew indywidualnemu interesowi jednostki (nie ma w tym zakresie nadal żadnych ograniczeń). Obywatele nie otrzymują zatem żadnego bezpośrednio dodatkowego środka chroniącego ich prawa, a wręcz jest kolejnym instrumentem niedostępnym dla obywateli, a służącym innym celom. Konsekwencje, które mogą spotkać obywateli to w istocie ograniczenie ich prawa do sądu poprzez wyłączenie stabilności orzeczeń, co stanowi element prawa do sądu. Także zmiana polegająca na tym, że: „Jeżeli zachodzą przesłanki wskazane w art. 89 § 1, a zaskarżone orzeczenie wywołało nieodwracalne skutki prawne, w szczególności jeżeli od dnia uprawomocnienia się zaskarżonego orzeczenia upłynęło 5 lat, a także jeżeli uchylenie orzeczenia naruszyłoby międzynarodowe zobowiązania Rzeczypospolitej Polskiej, Sąd Najwyższy ogranicza się do stwierdzenia wydania zaskarżonego orzeczenia z naruszeniem prawa oraz wskazania okoliczności, z powodu których wydał takie rozstrzygnięcie, chyba że zasady lub wolności i prawa człowieka i obywatela określone w Konstytucji przemawiają za wydaniem rozstrzygnięcia, o którym mowa w art. 91 § 1”. Nadal może być stosowane rozstrzygnięcie o charakterze kasatoryjnym (co powinno być całkowicie wyeliminowane, a nie pozostawione do decyzji opartej na kryteriach generalnych). Nie jest tak, co mogłoby sugerować wskazane rozwiązanie legislacyjne, że instytucja ta odnosi się tylko do ochrony prawidłowej interpretacji ustawy i prawidłowej wykładnię prawa z uwagi na interes publiczny, zaś strony nie mogą mieć z tego żadnej korzyści. Może tak być, ale nie musi. Nadal istnieje możliwość pozbawienia orzeczenia prawomocności za ostatnie 20 lat i uchylenia go. Również w odniesieniu do przedłużenia orzekania w odniesieniu do sędziów SN, Prezydent RP, przed wyrażeniem zgody na dalsze zajmowanie stanowiska sędziego SN, zasięga opinii KRS. Krajowa Rada Sądownictwa przekazuje Prezydentowi RP opinię w terminie 30 dni od dnia wystąpienia przez Prezydenta RP o przedstawienie tej opinii. W przypadku nieprzekazania opinii w terminie, o którym mowa w zd. 2, uznaje się, że Krajowa Rada Sądownictwa  wydała opinię pozytywną. Sporządzając opinię, o której mowa w § 1a, KRS bierze pod uwagę interes wymiaru sprawiedliwości lub ważny interes społeczny, w szczególności racjonalne wykorzystanie kadr Sądu Najwyższego lub potrzeby wynikające z obciążenia zadaniami poszczególnych izb Sądu Najwyższego”. Nie zmienia to faktu odwołania sędziów przed upływem ich kadencji.

Ustawą o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych z 11.9.2015 r.¹²⁰ w ustawie z 27.7.2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2015 r. poz. 133 ze zm.) po art. 177 dodaje się art. 177a, który zapewnił Ministrowi Sprawiedliwości możliwość przystąpienia po stronie pozwanej do postępowania w każdej sprawie z powództwa sędziego, dyrektora sądu, referendarza sądowego lub asystenta sędziego o roszczenie majątkowe ze stosunku służbowego. Przepisy te stanowią ograniczenie niezawisłości sędziów i niezależności sądów, a dodatkowo udział po jednej ze stron Ministra Sprawiedliwości, sprawującego szeroko rozumianą władzę kontrolną nad sędzią, stawia pod znakiem zapytania kontradyktoryjność takiej procedury w znaczeniu testu sześciu warunków. W tym kontekście jedynie porządkowo nadmienić należy, iż ustawa – Prawo o prokuraturze z 28.1.2016 r.¹²¹ połączyła funkcję ministra sprawiedliwości i prokuratora generalnego w jedynym ręku.

Kolejną ustawą o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych z 23.3.2017 r.¹²² dokonano zmiany modelu powoływania i funkcjonowania dyrektorów sądów. Zmiany polegają przede wszystkim na zmianach: sposobu powoływania dyrektorów poprzez odejście od wymogu przeprowadzania konkursu i powoływanie dyrektora przez Ministra Sprawiedliwości (z wyłączeniem jakiekolwiek głosu środowiska sędziowskiego), w zakresie odwoływania dyrektora, dające Ministrowi Sprawiedliwości całkowitą dowolność w zakresie odwoływania dyrektorów (usunięto przy tym z ustawy wymogi negatywnej oceny, wniosku prezesa sądu lub też naruszenia przez dyrektora obowiązków, na co wskazywał art. 32b ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych), w zakresie kompetencji sędziów do oceny pracy dyrektora sądu, w zakresie kompetencji prezesa sądu i dyrektora sądu, przewidujące konieczność akceptacji decyzji prezesa sądu przez dyrektora sądu, co z uwagi na co najmniej nieprawidłową redakcję przepisu bądź też ze względu na nieznajomość problematyki funkcjonowania sądów przez autorów przepisów, stwarza ryzyko ingerencji w kwestie dotyczące sposobu sprawowania urzędu sędziego. Dyrektorzy są bezpośrednio podlegli Ministrowi Sprawiedliwości. Dodatkowo, czynności prezesa sądu wywołujące skutki finansowe, nieujęte w planie finansowym sądu wymagają, dla ich ważności, uprzedniej akceptacji właściwego dyrektora sądu, z wyjątkiem zarządzeń dotyczących kosztów sądowych orzeczonych przez sąd. Podkreślić należy, iż w takim układzie to dyrektor decyduje o zatrudnieniu asystenta i sekretarki, o warunkach lokalowych sędziego i o motywowaniu pracowników poprzez przyznawanie im nagród czy wydatków.

Następna zmiana nastąpiła na mocy ustawy o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury, ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw z 11.5.2017 r.¹²³, którą to zmianą przede wszystkim uzależniono w dalszej mierze Krajową Szkołę Sądownictwa i Prokuratury od Ministra Sprawiedliwości. Ustawą z 10.7.2015 r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw¹²⁴ przywrócono instytucję asesora sądowego, usuniętą z porządku prawnego po wyroku TK z 24.10.2007 r. (SK 7/06). Zmiany zawarte w ustawie w dalszym stopniu modyfikują instytucję asesora, w dalszej mierze uzależniając ją od Ministerstwa Sprawiedliwości oraz stanowią rozwinięcie i po części modyfikację tej koncepcji¹²⁵.

Kolejna zmiana nastąpiła mocą ustawy o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw z 12.7.2017 r. (Dz.U. z 2017 r. poz. 1452), która to ustawa w sposób diametralny rozszerzyła kompetencje nadzorcze Ministra Sprawiedliwości, a co więcej, przeniosła je na inne podmioty, a także zmieniła wewnętrzny ustrój sądów powszechnych, np. art. 9aa PrUSP. Tym samym, uprawnienia Ministra Sprawiedliwości zostały powierzone sekretarzowi stanu lub podsekretarzowi stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości niejako wbrew uchwale składu siedmiu sędziów SN, podjętej 17.7.2013 r. (III CZP 46/13)¹²⁶.