Wykorzystanie w procesie cywilnym badań fokusowych nad świadomością i postawami społecznymi wobec prawa – zarys problemu

Po drugie, w sytuacji, gdy podstawą orzekania nie są wyłącznie przepisy prawa, takie rozwiązanie byłoby łatwiejsze do normatywnego uzasadnienia. Choćby w sprawach rozstrzyganych na drodze sądownictwa polubownego, w których zgodnie z art. 1194 § 1 KPC strony mogą upoważnić sąd polubowny do orzekania na zasadach słuszności. Zasady słuszności oznaczają prowadzenie postępowania arbitrażowego w sposób zmierzający do zapewnienia sprawiedliwego rozstrzygnięcia²³. Jakkolwiek uwzględnia się wówczas przepisy o charakterze iuris cogentis²⁴. O ile w międzynarodowym arbitrażu gospodarczym zasady słuszności rzadziej stanowią podstawę rozstrzygnięcia, o tyle w rodzimym arbitrażu coraz częściej zdarzają się przypadki, że strony wybierają zasady słuszności jako determinant rozstrzygnięcia merytorycznego²⁵. Ustalając ex aequo et bono, skład orzekający mógłby rozstrzygać również w oparciu o wyniki badań empirycznych nad świadomością prawa i postawami społecznymi wobec prawa. Sprawy trafiające do arbitrażu są zazwyczaj specyficzne, wielowymiarowe i wyjątkowe, a wartość przedmiotu sporu opiewa często na bardzo wysokie kwoty. Zatem wymagają ponadprzeciętnej wiedzy i wrażliwości od arbitrów. Tym samym arbitrzy mogliby opierać się przy ocenie indywidualnego przypadku na wynikach badań empirycznych nad świadomością prawa i postawami społecznymi wobec prawa. Służyłyby one jednak wyłącznie jako wzmocnienie argumentacji na rzecz zastosowania przy orzekaniu zasad słuszności zamiast przepisów prawa. Jako przykład decyzji podejmowanych w ramach tej klauzuli generalnej podaje się rozszerzenie zakresu odszkodowania, uwzględnienie starań strony do zminimalizowania szkody, kiedy prawo właściwe tylko częściowo bierze takie starania pod uwagę²⁶. Są to sprawy, których rozstrzygnięcie mogłoby być łatwiejsze po analizie społecznych uwarunkowań, podejścia do odszkodowania i społecznych odczuć należytej rekompensaty.

Trzecim przypadkiem, gdzie możliwe jest branie pod uwagę wyników badań empirycznych nad świadomością prawa i postawami społecznymi wobec prawa są sprawy o naprawienie szkody, o dochody, zwrot bezpodstawnego wzbogacenia lub o świadczenie z umowy o dożywocie. W tych majątkowych i pieniężnych sprawach, w których ścisłe udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe lub nader utrudnione, sąd może – na podstawie art. 322 KPC – w wyroku zasądzić odpowiednią sumę według swej oceny, opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy. Wspomniany przepis nie pozwala na wydanie arbitralnego czy dowolnego orzeczenia co do wysokości żądania, ponieważ musi ono być wykazane co do zasady²⁷. Formułę „ścisłe udowodnienie” należy rozumieć jako udowodnienie dokonane przy zastosowaniu ustanowionych w KPC reguł dowodowych, a więc na podstawie wszystkich dowodów mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, po ich swobodnej i wszechstronnej ocenie na tle całokształtu zebranego materiału²⁸. Ustaliwszy wyżej normatywną podstawę do przeprowadzenia dowodu z badań fokusowych, wydaje się, że jednym z tych dowodów mogłyby być właśnie ich wyniki. Pozwoliłyby one sądowi na ustalenie choćby kwestii, jak w społecznym przekonaniu rozumiane jest naprawienie szkody czy bezpodstawne wzbogacenie. Przede wszystkim, czy istnieją społecznie ­akceptowalne ramy naprawienia określonej szkody, a jeśli tak, to jakiej wysokości odszkodowanie jej powinno odpowiadać. Pomogłoby to sądowi uwzględnić żądanie z uwagi na zasady słuszności i w ramach art. 322 KPC.

Podsumowanie

Przedstawione powyżej rozważania pokazują, że normatywnie nie jest wykluczone korzystanie w sprawach cywilnych z badań fokusowych nad świadomością i postawami społecznymi wobec prawa. Sformułowane propozycje wykorzystania badań fokusowych świadczą o ich potencjale w postępowaniu cywilnym. Na obecnym etapie nie jest możliwa ocena wpływu i znaczenia tych materiałów na zindywidualizowane przypadki rozstrzygane na drodze spornej. Po pierwsze, możliwości zastosowania badań fokusowych nad świadomością i postawami społecznymi wobec prawa przez sądy są przedmiotowo bardzo ograniczone. Po drugie, dostrzec trzeba krytykę J. Habermasa, który wskazuje, że zakres badań ankietowych – dowolne opinie dowolnych ludzi – nie kwalifikuje się jako opinia publiczna²⁹. Nie może wybić się na poziom krytyczny wobec panującego porządku, stanowi echa opinii formalnych, jest receptywny i zdegradowany³⁰. Zwłaszcza w erze „fake news” wpływ nieprawdziwych informacji na społeczeństwo rośnie. Istnieje ryzyko narzucenia ankietowanym błędnych danych, co wpłynie negatywnie na możliwość zastosowania tych badań w procesie cywilnym. W tej sytuacji sędziowie nie będą bowiem chcieli w wyżej opisanych ekstraordynaryjnych sprawach korzystać z tych skomplikowanych środków dowodowych. Co prawda takie stanowisko przypomina nienadążanie prawa za zmieniającą się rzeczywistością, to jednak po analizie potencjalnych możliwości zastosowania w procesie cywilnym omawianego zagadnienia, wydaje się obecnie obowiązujące w praktyce. W przewidywalnej przyszłości trudno spodziewać się poprawy społecznego działania prawa poprzez zastosowanie badań fokusowych nad świadomością i postawami społecznymi wobec prawa w procesie cywilnym.

Use of focus group interview on legal awareness as well as the knowledge and opinions about law in civil court proceedings – an overview

The article basically aims at attempting to answer the question whether focus group interviews on legal awareness as well as the knowledge and opinions about law may be used as evidence in civil proceedings, and if so – in what cases? The article is divided into four parts. First, the author explains what focus research is; secondly, he describes focus research as evidence in civil proceedings; thirdly, he gives examples of using focus research; to sum up the problems in conclusion. Given ever greater uniqueness of disputes that are brought to courts it is necessary to employ extraordinary means of evidence. The sociology of law universally uses focus research on social awareness of and attitudes to law. However, may it be used as evidence in civil proceedings?

Key words: focus group interview, legal awareness, knowledge and opinions about law, civil proceedings, legal sociology

* Autor jest jest doktorantem na Wydziale Prawa i Administracji UAM, gdzie przygotowuje rozprawę doktorską pt.: Upadek zabezpieczenia w postępowaniu cywilnym.

¹ Zob. https://orzeczenia.ms.gov.pl

² Por. art. 79 ust. 2 ustawy z 4.6.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t. jedn.: Dz.U. z 2017 r. poz. 880), zgodnie z którym niezależnie od roszczeń, określonych w ust. 1, uprawniony może się domagać jednokrotnego albo wielokrotnego ogłoszenia w prasie oświadczenia o odpowiedniej treści i formie lub podania do publicznej wiadomości części albo całości orzeczenia sądu wydanego w rozpatrywanej sprawie, w sposób i w zakresie określonym przez sąd.

³ Z. Ziembiński, Socjologia prawa jako nauka prawna, Warszawa–Poznań 1975, s. 91.

⁴ A. Pieniążek, M. Stefaniuk, Socjologia prawa. Zarys wykładu, Warszawa 2014, s. 133.

⁵ Ibidem.

⁶ A. Jagielska-Burduk, W. Szafrański, P. Lasik, Zogniskowany wywiad grupowy jako metody badania prawa ochrony dziedzictwa kultury, Bydgoszcz 2016, s. 13.

⁷ S. Wronkowska, Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, Poznań 2005, s. 128–129.