Odmowa przyjęcia świadczenia w razie zwłoki dłużnika

Instytucja zwłoki dłużnika ma ogromne znaczenie dla obrotu prawnego, gdyż terminowość w wykonywaniu zobowiązań jest istotnym warunkiem jego prawidłowego funkcjonowania. Spełnienie świadczenia we właściwym czasie jest podstawowym elementem należytego wykonania zobowiązania, a tym samym podstawowym obowiązkiem dłużnika. Z tego względu pozycja wierzyciela została w tym zakresie znacznie wzmocniona, gdyż w razie nieterminowego świadczenia przysługuje mu cały szereg uprawnień uregulowanych w art. 477–481 oraz 491 i 492 KC. Jednym z nich jest prawo odmowy przyjęcia świadczenia na podstawie art. 477 § 2 KC.
[hidepost=1]

Termin spełnienia świadczenia i popadnięcie dłużnika w zwłokę

Zgodnie z art. 476 KC, o zwłoce dłużnika można mówić wówczas, gdy ten nie spełnia świadczenia w terminie, a jeżeli termin nie jest oznaczony, gdy nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela. Zatem o terminie spełnienia świadczenia¹ decyduje przede wszystkim treść czynności prawnej² lub właściwość zobowiązania³ (są to wówczas zobowiązania terminowe). Jeżeli natomiast termin spełnienia świadczenia nie wynika z treści lub z właściwości stosunku obligacyjnego, zobowiązanie to ma charakter bezterminowy. W takim przypadku dłużnik powinien spełnić świadczenie niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela (art. 455 KC). „Niezwłoczność” spełnienia świadczenia podlega przy tym ocenie in concreto, przy uwzględnieniu treści zobowiązania, jego celu społeczno-gospodarczego, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów (art. 354 KC)⁴.

 Wyraźną dyspozycję art. 455 KC potwierdził SN w licznych orzeczeniach, np. w wyroku z 17.5.2000 r.⁵ oraz w wyroku z 20.11.2002 r.⁶ Zobowiązaniami bezterminowymi są np. zobowiązanie z tytułu nienależnego świadczenia (orzeczenie SN z 3.4.1998 r.⁷) czy też zobowiązanie o naprawienie szkody wynikłej ze zwłoki (orzeczenie SN z 19.9.2000 r.⁸). Zdaniem L. Steckiego, wezwanie zostaje dokonane prawidłowo, jeżeli: istnieje ważne zobowiązanie, dotyczy ono zobowiązania bezterminowego, zachodzi możliwość spełnienia świadczenia, dokonała go osoba uprawniona, skierowano je do osoby zobowiązanej, nastąpiło we właściwym czasie i miejscu, zachowano należytą formę, nadano mu właściwą treść⁹.

Odmiennie uregulowany jest termin spełnienia świadczenia wynikającego z zobowiązań o charakterze wzajemnym. Kwestia ta nie jest co prawda związana z uprawnieniem do odmowy przyjęcia świadczenia (nie ma bowiem ona zastosowania w tego typu stosunkach obligacyjnych), warto jednak zauważyć, że zasadą jest tu jednoczesność świadczeń, a więc świadczenie „z ręki do ręki”. Reguła ta nie ma zastosowania, jeżeli na podstawie umowy, ustawy, orzeczenia sądu lub decyzji właściwego organu jedna ze stron zobowiązana jest do świadczenia wcześniejszego. Konsekwencją zasady jednoczesności świadczeń jest możliwość powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia do czasu zaofiarowania przez drugą stronę świadczenia wzajemnego (exceptio non adimpleti contractus). W przypadku zaś, gdy jedna ze stron zobowiązana jest do świadczenia wcześniejszego, a spełnienie świadczenia przez drugą stronę budzi wątpliwości ze względu na jej stan majątkowy, to, zgodnie z art. 490 § 1 KC, strona zobowiązana do wcześniejszego świadczenia może powstrzymać się z jego spełnieniem, dopóki druga strona nie zaoferuje świadczenia wzajemnego lub nie da zabezpieczenia¹⁰.

Uchybienie terminowi spełnienia świadczenia powoduje, jak to określa A. Klein¹¹, „naruszenie zobowiązania”. Na takim zakwalifikowaniu nieterminowego świadczenia trzeba poprzestać, gdyż nie sposób przedstawić w tym miejscu wszystkich poglądów na temat tego, czy chodzi tu o niewykonanie zobowiązania, czy też wykonanie, aczkolwiek nienależyte. Wyjaśnienie tej problematyki nie należy do głównego nurtu niniejszych rozważań, stąd wystarczyć powinno odesłanie do literatury przedmiotu¹².

Z pewnością bezskuteczny upływ terminu spełnienia świadczenia jest przesłanką popadnięcia dłużnika w zwłokę. Dotyczy to jednak tylko tych sytuacji, gdy opóźnienie w spełnieniu świadczenia stanowi następstwo okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. W przeciwnym razie mamy do czynienia z opóźnieniem sensu stricto¹³, którego konsekwencją jest przede wszystkim prawo żądania zapłaty odsetek przy świadczeniach pieniężnych¹⁴.

Z brzmienia art. 476 zd. 2 KC wynika, że zwłoka objęta jest domniemaniem prawnym. Na wierzycielu ciąży więc tylko obowiązek wykazania, że ma miejsce opóźnienie, co do którego domniemywa się, iż nastąpiło z przyczyn, za które dłużnik odpowiada. Obalenie tego domniemania możliwe jest wyłącznie przez wykazanie przez dłużnika, że chodzi o inne przyczyny. Różne będą jednak skutki obalenia domniemania z art. 476 KC w przypadku zobowiązania pieniężnego i niepieniężnego. W pierwszym, wykazanie, że opóźnienie nastąpiło na skutek okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi spowoduje ograniczenie odpowiedzialności (do obowiązku zapłaty odsetek), w drugim zaś – całkowite jej wyłączenie.
[/hidepost]