Tradycja – Ad multos annos – Sądzie Najwyższy
Artykuł dotyczy początków niezależnego sądownictwa w Polsce, genezy i warunków, w jakich tworzyły się struktury sądownictwa, a także jubileuszu 100-lecia działalności Sądu Najwyższego.
[hidepost]
Rys historyczny
100 lat temu w centralnej Polsce na terenie dawnego Królestwa Polskiego – od 1.9.1917 r. w imieniu Korony Polskiej – wyroki wydawały Sądy Królewsko-Polskie, których kształt i kompetencje w istotnym zakresie wpłynęły na organizację sądownictwa w Rzeczpospolitej Polskiej po otrzymaniu niepodległości.
Powołaniem tych sądów zajmował się VII Departament Sprawiedliwości Tymczasowej Rady Stanu1, powstałej z inicjatywy okupacyjnych władz niemieckich i austriackich po akcie 5.11.1916 r. proklamującym utworzenie nowej organizacji państwowej o nazwie Królestwo Polskie.
Departament Sprawiedliwości został powołany na posiedzeniu Wydziału Wykonawczego TRS. 23.1.1917 r., a jego pracami kierowali: Stanisław Bukowiecki i Wacław Makowski.
W marcu 1917 r. powstała Komisja Prawa Cywilnego pod kierownictwem Jana J. Litauera i Komisja Prawa Karnego, którą kierował Henryk Ettinger.
W pracach Departamentu brali również udział specjalni delegaci władz okupacyjnych: ze strony niemieckiej Zygmunt Dziembowski h. Pomian, z austriackiej zaś Władysław Müller.
Departament Sprawiedliwości w okresie 30.1–1.9.1917 r. konsekwentnie i niezwykle sprawnie realizował zadanie przygotowania i faktycznego przejęcia przez TRS wymiaru sprawiedliwości z rąk rządów okupacyjnych i zorganizowania całokształtu autonomicznego sądownictwa polskiego.
W dniu 10.2.1917 r. na pierwszym posiedzeniu Rady Departamentu Sprawiedliwości wniesiono projekt Przepisów tymczasowych o urządzeniu sądownictwa w Królestwie Polskim, akceptowany przez TRS 5.3.1917 r., która to po licznych twardych debatach i konsultacjach z władzami okupacyjnymi przyjęła w lipcu i sierpniu 1917 r. cały pakiet przepisów regulujących funkcjonowanie Sądów Królestwa Polskiego.
Dnia 11.8.1917 r. zostały one podpisane przez generał-gubernatora warszawskiego, a 19.8.1917 r. ukazały się w Dzienniku Urzędowym Departamentu Sprawiedliwości Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego2.
Władze austriacko-węgierskie przesłały swe upoważnienie 25.8.1917 r. i z tym dniem wprowadzenie projektów sądowych na terenie całego Królestwa stało się możliwe. Zdarzenia te, ich tło i skutki szczegółowo i barwnie opisuje w swych znakomitych publikacjach prof. dr. hab. M. Materniak-Pawłowska3.
Według cytowanej Autorki – osiągnięcia porozumienia z władzami okupacyjnymi i doprowadzenie do faktycznego przejęcia sądownictwa na ziemiach dawnego Królestwa Polskiego z 1.9.1917 r. było sukcesem umożliwiającym w krótkim czasie obsadzenie ponad 430 stanowisk sędziowskich w istniejącej gęstej sieci sądów, na który składały się w tym okresie – Sąd Najwyższy w Warszawie, Sąd Apelacyjny w Lublinie obejmujący właściwością Sądy Okręgowe w: Kielcach, Lublinie, Piotrkowie i Radomiu oraz Sąd Apelacyjny w Warszawie, do którego obszaru działania należały Sądy Okręgowe w: Częstochowie, Kaliszu, Łomży, Łowiczu, Łodzi, Iławie, Płocku, Siedlcach, Sosnowcu, Warszawie i Włocławku.
Uruchomiono ponadto 437 Sądów Pokoju tworzonych w mniejszych miejscowościach przez ławników i sędziego zawodowego pełniącego funkcję przewodniczącego składu, a w większych miastach (powyżej 10 tys. mieszkańców i powiatowych) przez sędziego zawodowego.
Sądy Królewsko-Polskie uroczyście zainaugurowały swoją działalność w sobotę 1.9.1917 r. po nabożeństwie w Katedrze św. Jana w Warszawie – uroczystym zebraniem sędziów i prokuratorów nowego sądownictwa w gmachu sądowym przy Placu Krasińskich – ówczesnej siedzibie Sądu Najwyższego i Warszawskiego Sądu Apelacyjnego.
W Lublinie uroczystości odbyły się w budynku Trybunału Sądowego przy ul. Krakowskie Przedmieście 78. Sędziom, którzy w tym dniu wystąpili po raz pierwszy (a wystąpili z Szarfami z zielonej mory jedwabnej, na których widniała odznaka z herbem państwowym Polski – Orłem Białym), wręczono nominacje sędziowskie, odebrano też przyrzeczenie składane przez personel administracyjny. Odznaka w tej postaci (orzeł w koronie na tle czerwonej emalii i wieńca z pozłacanych liści dębowych z napisem „Sądy królewsko-polskie” zastąpiony później nakładką – „Sądy Rzeczpospolitej Polskiej” obowiązywała do 1931 r., kiedy to wprowadzono strój urzędowy składający się z czarnej togi i biretu.
[/hidepost]