Artykuł 97 KC – istota konstrukcji normatywnej i jej konsekwencje praktyczne
[hidepost]
Druga, istotniejsza różnica pomiędzy domniemaniem materialnym a fikcją prawną polega na tym, że domniemanie prawne nakazuje przyjąć określony fakt (wniosek lub następnik domniemania) za udowodniony w razie ustalenia innego faktu (podstawa, przesłanka lub poprzednik domniemania)12. Jako przykład podać można domniemanie prawne z art. 62 § 1 zd. 1 KRO. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia (podstawa domniemania), domniemywa się, że pochodzi ono od męża matki (wniosek domniemania). Natomiast domniemanie prawne formalne nie zawiera podstawy (przesłanki lub poprzednika), lecz sprowadza się do nakazu przyjmowania określonego stanu faktycznego za istniejący tak długo, jak długo nie zostanie udowodnione, że tak nie jest13. Przykładem przepisu zawierającego domniemanie formalne jest art. 7 KC przewidujący, że jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary, domniemywa się istnienie dobrej wiary.
Natomiast istota fikcji prawnej nie jest związana ani z wyprowadzaniem jednych faktów z innych, ani też z nakazywaniem przyjmowania określonego stanu rzeczy za istniejący dopóty, dopóki nie zostanie on podważony. Fikcja prawna polega na tym, że ustawodawca opisuje co najmniej 2 stany faktyczne w hipotezach różnych przepisów. Następnie tylko w jednym z tych przepisów zawiera dyspozycję. W pozostałych zaś, zawierających jedynie hipotezy, posługuje się odesłaniem do jedynego przepisu zawierającego dyspozycję14. W ten sposób różne sytuacje faktyczne, pomimo ich odmienności, ustawodawca nakazuje traktować na gruncie prawnym w sposób identyczny, niezależnie od rzeczywistego stanu rzeczy15. Przykładami takiego rozwiązania legislacyjnego posługującego się konstrukcją fikcji prawnej są art. 928 § 2 i art. 927 § 1 KC. Niewątpliwie w hipotezach tych przepisów opisano dwie sytuacje faktyczne: pierwsza dotyczy spadkobiercy, który nie dożył otwarcia spadku, a druga spadkobiercy, który wprawdzie dożył otwarcia spadku, lecz został uznany za niegodnego dziedziczenia. Obie, odmienne sytuacje ustawodawca zrównuje co do skutków prawnych i nakazuje traktować identycznie. Z opisanymi hipotezami łączy się bowiem dyspozycja normy prawnej zawarta w art. 927 § 1 KC, zgodnie z którą nie może być spadkobiercą osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku, a w wyniku użycia techniki legislacyjnej fikcji prawnej także ta, która została uznana za niegodną dziedziczenia.
Można stwierdzić, że uregulowanie zawarte w art. 97 KC posiada powyższe cechy wskazujące na fikcję prawną. Po pierwsze, ustawodawca nie używa w nim żadnego z wymienionych wyżej zwrotów wskazujących na domniemanie prawne. Przeciwnie, używa w nim zwrotu „poczytuje się (…) za”, typowego dla fikcji prawnej16. Po drugie, przepis art. 97 KC nie zawiera dyspozycji, a jedynie hipotezę opisującą sytuację, w której osoba czynna w lokalu przedsiębiorstwa dokonuje określonych czynności prawnych. Ustawodawca posługując się zwrotem „poczytuje się (…) za” łączy tę hipotezę z dyspozycją zawartą w art. 95 § 2 KC, zgodnie z którą czynność prawna dokonana przez przedstawiciela w granicach umocowania pociąga za sobą skutki bezpośrednio dla reprezentowanego. Wydaje się więc, że art. 97 KC zawiera typową fikcję prawną. Jak zasygnalizowano na wstępie, powoduje to poważne konsekwencje praktyczne na płaszczyźnie dowodowej.
Konsekwencje praktyczne wynikające z konstrukcji normatywnej art. 97 KC
Skuteczne powołanie się przez kontrahenta przedsiębiorcy na uregulowanie zawarte w art. 97 KC uzależnione jest od wykazania przewidzianych w nim przesłanek. Czynność prawna musi zostać dokonana z osobą czynną w lokalu przedsiębiorstwa przeznaczonego do obsługiwania publiczności. Musi być to czynność, która należy do katalogu zazwyczaj dokonywanych z osobami korzystającymi z usług konkretnego przedsiębiorstwa. Powinny ponadto zachodzić wątpliwości co do istnienia lub braku umocowania tej osoby do dokonania określonej czynności prawnej.
Przyjęcie, że art. 97 KC zawiera domniemanie prawne rodziłoby tę konsekwencję, że obrona przedsiębiorcy przed zastosowaniem reguły art. 97 KC mogłaby przebiegać na dwa sposoby. Pierwszy z nich sprowadzałby się do kwestionowania zaistnienia przynajmniej jednej z wymienionych wyżej przesłanek, a więc bez potrzeby obalania domniemania prawnego17. Przykładowo, zastosowanie art. 97 KC zostałoby wykluczone w sytuacji wykazania, że czynności prawnej w ogóle nie dokonano w lokalu przedsiębiorstwa prowadzonego w formie banku, lecz na parkingu18. Do tego samego skutku prowadziłoby ustalenie, że nie zachodziły wątpliwości co do braku umocowania osoby działającej w lokalu przedsiębiorstwa, chociażby dlatego, że złożyła ona kontrahentowi przed dokonaniem czynności prawnej wyraźne zapewnienie, iż nie reprezentuje przedsiębiorcy19. Ten sam skutek powodowałoby udowodnienie, że czynność prawna dokonana w lokalu przedsiębiorstwa nie mieściła się w ogóle w katalogu czynności dokonywanych zazwyczaj z osobami korzystającymi z jego usług, ponieważ nie była w jakikolwiek sposób związana z branżą przedsiębiorcy.
Drugi sposób obrony przed skutkami wynikającymi z art. 97 KC polegałby natomiast na wykorzystaniu normy art. 232 KPC. Zgodnie z treścią tego przepisu, domniemania ustanowione przez prawo (domniemania prawne) wiążą sąd, ale mogą być obalone, ilekroć ustawa tego nie wyłącza. Powszechnie przyjmuje się, że przepis art. 232 KPC opiera się na rozróżnieniu dwóch typów domniemań prawnych. Pierwszy z nich obejmuje domniemanie wzruszalne (presumptio iuris tantum). Natomiast drugi typ to domniemania prawne niewzruszalne (presumptio iuris ac de iure)20. Przepis art. 97 KC nie zawiera zastrzeżeń co do możliwości dowodzenia okoliczności przeciwnych, a więc według koncepcji domniemania prawnego musiałby zostać uznany za przewidujący domniemanie prawne o charakterze wzruszalnym.
[/hidepost]