Brak zarządu w spółce kapitałowej a funkcjonowanie prokurenta (zarys problemu)
[hidepost]
Organ a prokurent przy podejmowaniu czynności pozasądowych
W myśl art. 1091 § 1 KC, prokura jest szczególnego rodzaju pełnomocnictwem udzielonym przez przedsiębiorcę podlegającego obowiązkowi wpisu do rejestru przedsiębiorców. Z mocy prawa umocowanie prokurenta obejmuje dokonywanie czynności sądowych oraz pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Zgodnie natomiast z § 2 przywołanego przepisu, nie można ograniczyć prokury ze skutkiem wobec osób trzecich, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
W prawie materialnym ograniczenie zakresu prokury wobec osób trzecich sprowadzić można do ograniczeń związanych z organizacją przedsiębiorstwa oraz ograniczeń związanych z przedmiotem czynności, jaka ma być dokonana przez prokurenta. Do ograniczeń pierwszego rodzaju zaliczyć należy ukształtowanie prokury jako łącznej (art. 1094 § 1 KC) oraz zawężenie prokury do zakresu spraw wpisanych do rejestru oddziału przedsiębiorstwa (art. 1095 KC). Ograniczenia drugiego rodzaju sprowadzają się przede wszystkim do zakazu dokonywania czynności niezwiązanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa (art. 1091 § 1 KC). Ponadto prokurenta obowiązuje zakaz zbycia przedsiębiorstwa, dokonania czynności prawnej, na podstawie której następuje oddanie go do czasowego korzystania, oraz zbywania i obciążania nieruchomości bez legitymowania się pełnomocnictwem do dokonania poszczególnej czynności (art. 1093 KC)24.
W tym miejscu należy pójść o krok dalej w poszukiwaniu podstaw ograniczenia prokury wobec osób trzecich i spróbować odpowiedzieć na pytanie: czy brak organu osoby prawnej stanowi przeszkodę dla działań prokurenta? Z całą pewnością ustawowy katalog przesłanek powodujących wygaśnięcie prokury nie zawiera takiej okoliczności25. Ponadto brak zarządu w spółce kapitałowej nie stanowi sytuacji równoważnej z brakiem mocodawcy, skoro zgodnie z definicją legalną prokurent działa nie w imieniu zarządu, jako organu uprawnionego do reprezentacji osoby prawnej, lecz właśnie w imieniu samej osoby prawnej (przedsiębiorcy), której byt prawny pomimo braku zarządu pozostaje nienaruszony. Dodatkowo należy mieć na uwadze treść art. 1097 § 4 KC, zgodnie z którym śmierć przedsiębiorcy ani utrata przez niego zdolności do czynności prawnych nie powoduje wygaśnięcia prokury. Choć według części autorów obecny stan prawny nie dopuszcza możliwości ustanowienia prokury przez osobę fizyczną, przez co przepis ten należałoby uznać za bezprzedmiotowy26, to stanowi on cenną wskazówkę interpretacyjną. Mianowicie w przypadku śmierci mocodawcy status prokurenta związany jest nie z jego osobą, lecz z samym przedsiębiorstwem w rozumieniu art. 551 KC. Uregulowanie to, odmienne niż zasada panująca w przepisach ogólnych o pełnomocnictwie (art. 101 § 2 KC), przemawia za szczególną trwałością umocowania prokurenta. Wobec powyższego a maiori ad minus stwierdzić należy, że w obecnym stanie prawnym nawet długotrwały brak zarządu w spółce kapitałowej pozostaje bez wpływu na istnienie umocowania prokurenta.
Powstaje jednak pytanie: czy pomimo istnienia umocowania prokurenta może ono być skutecznie wykonywane, czy jednak ulega pewnego rodzaju zawieszeniu na czas trwania braku w organach powołanych do reprezentacji osób prawnych? Za drugą z przywołanych koncepcji przemawiałaby przyjęta w polskim systemie prawnym teoria organów osoby prawnej (art. 38 KC), zgodnie z którą osoba prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i w opartym na niej statucie. Sugeruje to, że brak organów osoby prawnej jest równoznaczny z brakiem możliwości działania przez osobę prawną. Tak rygorystyczna interpretacja przepisów koresponduje z art. 42 § 1 KC stanowiącym, że jeżeli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw z braku powołanych do tego organów, sąd ustanawia dla niej kuratora27. Przepis ten nie przewiduje przy tym prowadzenia spraw osoby prawnej przez osobę inną niż organ powołany do jej reprezentacji, w tym również przez prokurenta. Koncepcję tę głosi, jak wolno sądzić, A. Wolter28 stawiając tezę, która w kontekście prowadzonych rozważań na temat różnic pomiędzy organem osoby prawnej a jej pełnomocnikiem wydaje się być dla autora oczywista. Autor twierdzi mianowicie, że „bez organu osoba prawna nie może w ogóle uczestniczyć w obrocie cywilnoprawnym, podczas gdy nie każda osoba prawna musi mieć pełnomocnika”. Powyższe stanowisko zdaje się popierać A. Kidyba29, który jednak w istotny sposób je uzupełnia stwierdzając: „pozbawienie osoby prawnej organów powodowałoby niemożność występowania w obrocie. Oczywiście uwaga powyższa odnosi się do działania osoby prawnej w pewnym zakresie. Możliwe są działania, ale dotyczące tylko dokonywania czynności prawnych, które nie są realizowane przez organ, ale np. przez pełnomocników czy przedstawicieli ustawowych. Są to jednak działania o charakterze doraźnym” (podkr. M.P.).
Podkreślenia wymaga okoliczność, że w przypadku kuratora ustanowionego na podstawie art. 42 KC zakres czynności doraźnych wynika wprost z przepisu. Polegają one na dążeniu do powołania organów osoby prawnej, a w razie potrzeby – jej likwidacji. Brak jest natomiast podobnej regulacji odnośnie prokurenta, przy czym nie istnieją również podstawy do stosowania w tym zakresie art. 42 KC per analogiam30. Prima facie należałoby zatem wykluczyć rolę prokurenta w przywracaniu równowagi organizacyjnej w spółkach kapitałowych. W tych warunkach powstaje pytanie: co A. Kidyba miał na myśli pisząc o czynnościach doraźnych dokonanych przez pełnomocników? Co także znamienne autor konstatuje, że „możliwe jest czasowe nieobsadzenie organu (śmierć, rezygnacja z funkcji, odwołanie), jak również brak możliwości jego działania, mimo że jest formalnie obsadzony (długotrwała choroba, utrata zdolności do czynności prawnych, uchylenie się od realizacji funkcji). W takim przypadku konieczne jest korzystanie z instytucji przedstawicielstwa ustawowego. Wydaje się, że wówczas istnieje stan ograniczonej zdolności do czynności prawnych”31 (podkr. M.P.).
[/hidepost]