Brak zarządu w spółce kapitałowej a funkcjonowanie prokurenta (zarys problemu)
[hidepost]
Ewentualnym rozwiązaniem omawianego problemu byłoby przyjęcie koncepcji A. Kidyby sprowadzającej działania prokurenta wyłącznie do czynności doraźnych, stanowiących kontynuację decyzji zarządczych podjętych uprzednio przez właściwy organ45. Kryterium to jednak, jako bardzo trudne w praktyce do zweryfikowania, nie rozwiązuje coraz częściej obserwowanych w obrocie nadużyć. Wobec tego należałoby raczej rozważyć, czy czynności prawne dokonane przez prokurenta za spółkę kapitałową pozbawioną zarządu są bezwzględnie nieważne jako mające na celu obejście ustawy (art. 58 § 1 KC).
Wydaje się jednak, że i ten trop nie jest słuszny – sama bowiem treść czy cel czynności prawnej, w związku z którymi należy badać ewentualną sprzeczność z ustawą, nie dotyczą umocowania prokurenta. Szukając ewentualnej sankcji dla tego rodzaju czynności należałoby raczej zwrócić się ku bezskuteczności zawieszonej przewidzianej dla umów w art. 103 § 1 KC oraz bezwzględnej nieważności jednostronnych czynności prawnych z art. 104 KC. Jednak obydwa te przepisy w swojej dyspozycji odnoszą się do czynności prawnych dokonanych przy braku umocowania pełnomocnika lub z jego przekroczeniem. Jak zostało wcześniej ustalone, prokurent nie traci swojego umocowania w sytuacji braku zarządu spółki kapitałowej. Okoliczność ta nie powoduje również ograniczenia zakresu jego umocowania, jako że nie istnieje stosowny przepis w tym zakresie w myśl art. 1091 § 2 KC. Wobec tego choć ochrona interesu uczestników obrotu, a także samej spółki, niejednokrotnie sugerowałyby konieczność swoistego zawieszenia umocowania prokurenta na czas pozbawienia spółki kapitałowej zarządu, to interpretacja idąca w tym kierunku byłaby dokonana contra legem.
Prokurent w postępowaniu sądowym
Treść przepisów prawa procesowego świadczy o dostrzeżeniu przez prawodawcę problemu działania prokurentów w procesie pomimo braku organów powołanych do reprezentacji osób prawnych. Przed przedstawieniem sedna problemu i w tym wypadku należy rozważania rozpocząć od założeń ogólnych.
Prokura obejmuje swym zakresem czynności sądowe związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa i może zostać ograniczona wobec osób trzecich wyłącznie na mocy przepisów szczególnych. Działanie spółek kapitałowych w procesie możliwe jest dzięki posiadaniu zdolności sądowej oraz procesowej (art. 64 § 1 oraz art. 65 § 1 KPC). Czynności procesowe podmioty te realizują przez swoje organy albo przez osoby uprawnione do działania w ich imieniu (art. 67 § 1 KPC)46. Znaczenie przywołanego przepisu nie powinno budzić większych wątpliwości: ustawa wprost wskazuje alternatywne sposoby reprezentacji spółek kapitałowych w procesie bądź to przez zarząd, bądź też przez ich (tj. osób prawnych) pełnomocników. Do tych pełnomocników z pewnością zaliczyć można prokurenta, którego uprawnienie do działania przepis nakazuje traktować jako niezależne od pozycji zarządu (alternatywa rozłączna)47. A jednak stanowisko to należy poddać weryfikacji, analizując kolejne przepisy KPC regulujące sposób działania spółek kapitałowych w procesie. W tym zakresie możliwe jest wyróżnienie dwóch hipotez.
Za pierwszą z nich, zgodnie z którą status prokurenta w procesie zapewnia skuteczne działanie spółki kapitałowej pomimo braku istnienia organu uprawnionego do jej reprezentacji, przemawiają: art. 174 § 1 pkt 2 KPC stanowiący o przesłankach obligatoryjnego zawieszenia postępowania oraz art. 199 § 1 pkt 3 KPC – regulujący przesłanki odrzucenia pozwu. Obydwa przepisy nawiązują do tej samej sytuacji, gdy w składzie organów jednostki organizacyjnej będącej stroną zachodzą braki uniemożliwiające jej działanie. W powiązaniu z art. 67 § 1 KPC pozwalają one stwierdzić, że nie zawsze braki w składzie organów osoby prawnej uniemożliwiają jej działanie. Jeżeli bowiem w imieniu strony działa prokurent, osoba prawna może nadal podejmować czynności procesowe właśnie na podstawie przepisów o prokurze oraz art. 67 § 1 KPC in fine. Wobec tego gdyby poprzestać wyłącznie na brzmieniu tych przepisów, nasunąć powinien się wniosek, że w sytuacji działania prokurenta za spółkę handlową pozbawioną zarządu, brak jest podstaw do zawieszenia postępowania czy też odrzucenia pozwu.
W opozycji do takiej tezy pozostają jednak dalsze przepisy KPC, w tym m.in. przepisy zawarte w Księdze I Tytuł IV Dział I KPC, poświęcone zdolności sądowej oraz procesowej. Artykuł 69 zd. 1 KPC stanowi mianowicie, że dla strony niemającej organu powołanego do jej reprezentowania, sąd na wniosek strony przeciwnej ustanowi kuratora, jeżeli strona ta podejmuje przeciwko drugiej czynność procesową niecierpiącą zwłoki. Przepis ten wprost wskazuje, że niezależnie od istnienia osoby uprawnionej do działania w imieniu strony, brak organów powoduje konieczność ustanowienia kuratora. Jednocześnie należy mieć na uwadze, że przesłanka podejmowania czynności procesowej niecierpiącej zwłoki nie stanowi okoliczności przemawiającej za koniecznością powołania organu pomimo istnienia prokurenta, ale tworzy wyjątek od zasady wyrażonej w art. 70 § 1 KPC, zgodnie z którą, uzupełnienia braków w organach pozostawia się działaniom stron. Jednocześnie warto zauważyć, że również ostatni z przywołanych przepisów przewiduje konieczność uzupełnienia braków w składzie właściwych organów, i to bez względu na to, czy za stronę działa prokurent.
[/hidepost]