Czy otwarcie i przeszukanie mieszkania dłużnika przez komornika na podstawie art. 814 § 1 zd. 1 KPC spełnia wymogi art. 50 Konstytucji RP?

(inne teksty tego autora)

[hidepost]
Jeżeli otwarcie i przeszukanie mieszkania byłoby jedyną czynnością egzekucyjną, służącą celowi egzekucji, można uznać konieczność i nieuchronność jego zastosowania. Natomiast, gdy są możliwe inne środki egzekucyjne mogące zapewnić skuteczność egzekucji, to ocena uruchomienia tego środka byłaby krytyczna. Należy zgodzić się z poglądem, że omawiana czynność powinna mieć miejsce dopiero w sytuacji, gdy jest to „jedyny skuteczny sposób zakończenia postępowania”⁶⁰. Taka sytuacja może mieć miejsce w szczególności w przypadku, jeżeli w toku postępowania egzekucyjnego komornik nie ustali innych składników majątkowych dłużnika, z których możliwe jest zaspokojenie wierzyciela. Odrębną grupą przypadków, w których komornik, dla uzyskania powodzenia egzekucji, może otworzyć i przeszukać mieszkanie dłużnika, jest egzekucja roszczeń niepieniężnych (np. egzekucja rzeczy ruchomej (art. 1041 KPC) czy eksmisja z pomieszczenia (art. 1046 KPC), a także egzekucja z wierzytelności związanej z posiadaniem przez dłużnika dokumentu (art. 901 KPC)⁶¹.

Przechodząc wreszcie do kryterium proporcjonalności sensu stricto, należy wskazać na efekt zastosowania omawianej czynności egzekucyjnej, w proporcji do ciężarów i ograniczeń nakładanych przez ocenianą regulację na dłużnika. W sytuacji gdy dłużnik uzyskuje np. wynagrodzenie, świadczenie emerytalne lub inne stałe dochody (np. czynsz najmu), to mimo, że egzekucja wymagałaby dłuższego, periodycznego potrącania tych dochodów, otwarcie i przeszukanie mieszkania dłużnika byłoby sytuacją nieadekwatną do stopnia uciążliwości nałożonej na dłużnika, a tym samym niespełniającą wymogu proporcjonalności sensu stricto omawianej regulacji. Podobna ocena zachodzi gdy egzekwowana kwota jest obiektywnie niska, a otwarcie i przeszukanie mieszkania dłużnika nie jest jedyną czynnością, którą może przedsięwziąć komornik, w celu zaspokojenia roszczeń wierzyciela⁶². Powyższe rozważania upoważniają do twierdzenia, iż uwagi na konstytucyjną ochronę „miru domowego”, również ­egzekucja z nieruchomości dłużnika, mimo, że jest bardziej długotrwała, powinna być wystarczająca do skutecznego prowadzenia przez komornika postępowania egzekucyjnego. Postulat szybkości egzekucji w takim przypadku nie powinien mieć priorytetu przed ochroną praw podstawowych (nienaruszalności mieszkania) zagwarantowanych w art. 50 Konstytucji RP.

Oprócz omawianych wcześniej kwestii aksjologicznych związanych z ochroną prawa do nienaruszalności mieszkania, w trakcie przeszukania dochodzi do osłabienia prawa do prywatności członków rodziny, pozostałych „domowników” oraz innych osób, których prawa mogą zostać naruszone w trakcie lub wskutek czynności. Oceny zasadności zastosowania takiej czynności winien dokonać niezawisły sąd. Brak tym samym zachowania proporcjonalności sensu stricto między wartością poświęcaną (nienaruszalność mieszkania) a chronioną (sprawność i efektywność egzekucji).

Poddając pod ocenę normę art. 814 § 1 zd. 1 KPC pod kątem wymogu określenia w ustawie przypadków i trybu, w jakich może dochodzić do otwarcia i przeszukania mieszkania, przytoczyć należy wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 12.1.2000 r. (P 11/98), w którym to określenie „w ustawie” odnosi się nie tylko do „wyłączności ustawy normowania sytuacji prawnej jednostek”, ale również do „odpowiedniej szczegółowości unormowania ustawowego”, co należy rozumieć jako „nakaz kompletności unormowania ustawowego”, tak aby „na podstawie lektury przepisów ustawy można było wyznaczyć kompletny zarys (kontur) tego ograniczenia”⁶³. Również w tym zakresie regulacja otwarcia i przeszukania mieszkania dłużnika unormowana w KPC zawiera pewne niedociągnięcia.

Podsumowanie

Niezależnie od poczynionych uwag, dotyczących zarówno ochrony praw podstawowych, jak i ustawowego upoważnienia komornika do otwarcia mieszkania i jego przeszukania, omawiana czynność egzekucyjna powinna być stosowana wyjątkowo i w szczególnie uzasadnionych wypadkach. Obecna regulacja oddaje pod arbitralną ocenę konkretnych sytuacji zastosowania tego środka przymusu wyłącznie komornikowi.

Niewątpliwie ustawodawca tworząc nowy ład prawny po 1989 r. w różny sposób uregulował otwarcie i przeszukanie mieszkania oraz innych pomieszczeń, w przepisach: KPK, EgzAdmU i KPC. Powyższe porównanie uregulowań wskazuje, że w tym zakresie sądowe postępowanie egzekucyjne powinno być uzupełnione o prewencyjną, sądową kontrolę otwarcia i przeszukania mieszkania i innych pomieszczeń dłużnika. Biorąc pod uwagę, że podczas dokonywania czynności egzekucyjnej może dojść do naruszenia praw osób trzecich, gwarancja kontroli sądowej przybiera jeszcze bardziej na sile.

Artykuł 45 ust. 1 Konstytucji gwarantujący „prawo do sądu” każdemu obywatelowi, swym zakresem obejmuje zarówno prawo do sądowego wymiaru sprawiedliwości (prawo do sądu, prawo do orzeczenia, prawo do odpowiedniej procedury sądowej⁶⁴), ale także „prawo do sądowej kontroli aktów godzących w konstytucyjne gwarantowane wolności (prawa) jednostki”⁶⁵. Polski ustawodawca nie wprowadził w procedurze egzekucyjnej sądowej kontroli przeszukania, będącą zgodą („nakazem rewizji”) wydawaną komornikowi przez sąd do dokonania przeszukania, jak ma to miejsce w niemieckim postępowaniu cywilnym⁶⁶. W piśmiennictwie wskazuje się na otwarcie i przeszukanie mieszkania oraz innych pomieszczeń dłużnika, jako jedną z czynności egzekucyjnych, których skutków nie można cofnąć poprzez następczą kontrolę sądu w ramach rozpatrywania skargi na czynność komornika⁶⁷. Wydaje się zatem zasadne sformułowanie postulatu de lege ferenda w zakresie objęcia kontroli czynności otwarcia i przeszukania mieszkania w postępowaniu egzekucyjnym, od uprzedniej zgody sądu rejonowego, w obrębie którego ma zostać dokonane przeszukanie. Tym bardziej, że taka regulacja jest już wprowadzona w polskim KPK (art. 220).

Trybunał Konstytucyjny, w wyroku z 30.7.2014 r.⁶⁸ uznał za niedopuszczalne „domniemanie kompetencji władz publicznych w zakresie ingerencji w wolność jednostki. Immamentnym elementem wszystkich konstytucyjnych wolności człowieka jest spoczywający na państwie obowiązek ich prawnego poszanowania i ochrony”, a standard ten odnosi się w m.in. do nienaruszalności mieszkania.

W innym z wyroków⁶⁹ TK stwierdził, że: „im bardziej drastyczne [co do przedmiotu, zakresu, sposobu czy skutków] jest wkroczenie władzy w materię konstytucyjnie chronionych praw podstawowych, tym bardziej rygorystycznym przesłankom powinna podlegać procedura stanowiąca gwarancję tego wkroczenia”.

Reasumując należy stwierdzić, że obowiązujący przepis art. 814 KPC nie ujmuje w sposób kompletny i szczegółowy instytucji otwarcia i przeszukania w sądowym postępowaniu egzekucyjnym, tym samym nie spełnia dzisiejszych standardów ochrony praw podstawowych jednostki. W szczególności należałoby zastanowić się nad rozszerzeniem przedmiotowego przepisu o regulacje dotyczące zasad wydawania zgody przez sąd do otwarcia i przeszukania mieszkania i innych pomieszczeń dłużnika oraz doprecyzowanie organów uprawnionych do ich dokonania.
[/hidepost]