- Prawo cywilne
- Artykuł pochodzi z numeru IUSTITIA 2(24)/2016, dodano 30 sierpnia 2016.
Dopuszczalność dochodzenia przez osoby bliskie zadośćuczynienia w związku z doznaniem poważnej szkody na osobie przez bezpośrednio poszkodowanego
Artykuł poświęcony jest rozwojowi orzecznictwa SN w kwestii wynagrodzenia szkody niemajątkowej osoby bliskiej bezpośredniego poszkodowanego. Pod wpływem wykreowania przez SN nowej postaci dobra osobistego w postaci szczególnej, trwałej i silnej więzi rodzinnej, pośrednio poszkodowany staje się bezpośrednio poszkodowanym, który realizuje własne uprawnienie. Koncepcja ta jest przenoszona w praktyce na inne zdarzenia niż śmierć, powodujące naruszenie więzi rodzinnej. Idea zasądzania zadośćuczynienia dla najbliższych w związku z poważnym uszczerbkiem na zdrowiu bezpośredniego poszkodowanego nie tylko pomija historię kształtowania się norm prawa polskiego dotyczących czynów niedozwolonych, i sprzeciwia się przepisom kodeksu (art. 445 i 446 KC), ale także nie uwzględnia skutków przyjęcia proponowanej rozszerzonej interpretacji art. 448 KC dla całego systemu prawa.
[hidepost]
Wprowadzenie
W najnowszej doktrynie i orzecznictwie pojawił się ostatnio problem rozszerzającej wykładni przepisów Kodeksu cywilnego, w wyniku której nie tylko śmierć, lecz również uszczerbek na zdrowiu doznany przez osobę bliską dawałby prawo dochodzenia zadośćuczynienia członkom rodziny1. Postawiono w nich tezę o dopuszczalności takiego roszczenia de lege lata2 na podstawie art. 448 KC, bądź art. 446 § 4 KC per analogiam3. Pojawiły się też pierwsze wyroki zasądzające.
W niniejszym artykule podejmuję próbę oceny poprawności teoretycznej oraz skutków uznania dopuszczalności tego roszczenia dla spójności systemu prawa odpowiedzialności cywilnej.
Charakter kodeksowych przepisów o naprawieniu szkody na osobie
W polskim systemie prawnym ustawodawca określił, kto powinien wynagrodzić szkodę oraz jakie roszczenia przysługują poszkodowanemu, który doznał szkody na osobie w wyniku czynu niedozwolonego. Brak jest generalnej normy, która przewidywałaby obowiązek naprawienia wszelkiej szkody na osobie (na wzór prawa francuskiego czy szwajcarskiego). Ogólny charakter ma art. 361 § 2 KC, który dotyczy szkód majątkowych innych niż wynikłych ze szkody na osobie, lecz który może być stosowany także do szkód na mieniu wynikających ze zdarzenia polegającego na uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia. W odniesieniu do szkody na osobie, począwszy od Kodeksu zobowiązań8, polski ustawodawca stosuje technikę formułowania konkretnych postaci roszczeń, jakie może podnieść poszkodowany na osobie, który przeżył (obecnie art. 444 i 445 § 1, art. 447 KC) oraz listy roszczeń, które mogą podnieść określone osoby trzecie w razie śmierci poszkodowanego (art. 446). Tradycyjnie ustawodawca oddziela problem naprawienia uszczerbku o charakterze majątkowym od uszczerbku o charakterze niemajątkowym. Jak podkreślał W. Czachórski9, art. 444, 446 § 1 i art. 447 KC wyjaśniają i rozwijają obowiązujące zasady ogólne dotyczące obowiązku naprawienia szkody, natomiast przepisy art. 445, 446 § 2 i 3, art. 448 i 449 KC (a obecnie także art. 446 § 4 KC), przełamują zasady ogólne. Ta druga grupa przepisów nosi charakter wyjątkowy, a punktem wyjścia są zawsze zasady ogólne. Wprowadzenie przepisów szczególnych o naprawieniu szkody na osobie10 uzasadniano już na tle Kodeksu zobowiązań ich wagą społeczną oraz tym, że w przeciwnym wypadku naprawienie szkody na osobie mogłoby wywoływać wątpliwości, wreszcie, aby uzasadnić roszczenie o zadośćuczynienie11.
W stosunku do Kodeksu zobowiązań, w Kodeksie cywilnym novum stanowił przepis art. 448, który wprowadził czwarty kodeksowy przypadek naprawienia szkody niemajątkowej12. Przepis ten miał wyrażać ideę zaprzeczenia rekompensacie na rzecz samego pokrzywdzonego (poza hipotezą art. 445), a ponadto przewidywać sankcję za umyślne naruszenie innych dóbr osobistych człowieka (na wzór art. 165 i 166 KZ)13. Judykatura przypisała art. 448 KC głównie funkcję represyjną, jednocześnie dopuszczając kumulację roszczeń z art. 448 i 44514. Chodziło wówczas o pozytywne efekty rozszerzenia ochrony majątkowej przez przyznanie dodatkowego roszczenia pieniężnego bezpośrednio poszkodowanemu. Pod rządem art. 24 w zw. z art. 448 KC (z 1964 r.), pokrzywdzony w wyniku naruszenia dobra osobistego nie miał bowiem w ogóle do dyspozycji środków ochrony majątkowej, a tylko niemajątkowej, z zastrzeżeniem przepisów szczególnych. W związku z modyfikacją treści art. 448 w 1996 r.15 doszło do zmiany funkcji tego przepisu z represyjnej na kompensacyjną16.
[/hidepost]