Dopuszczalność dochodzenia przez osoby bliskie zadośćuczynienia w związku z doznaniem poważnej szkody na osobie przez bezpośrednio poszkodowanego
[hidepost]
Kolejnym przykładem rozszerzenia listy roszczeń jest wprowadzony w 2008 r. art. 446 § 4 KC17. Od 3.8.2008 r.18 roszczenie o zadośćuczynienie przysługuje osobom najbliższym obok i niezależnie od roszczenia na podstawie z art. 446 § 3 KC. Ustawodawca zwiększył zatem zakres obowiązku odszkodowawczego spoczywającego na podmiocie zobowiązanym z tytułu wywołania śmierci, przez wyznaczenie kolejnego prawa podmiotowego (roszczenia) przysługującego określonym podmiotom, które im wcześniej nie przysługiwało19. Istniało ono w art. 166 KZ, za wzorem ustawodawstwa szwajcarskiego oraz francuskiego, a nie przeniesiono go do KC z powodów ideologicznych. W uzasadnieniu nowelizacji z 2008 r. uwypuklono cel kompensacyjny nowego roszczenia, odróżniając je od roszczenia z art. 446 § 3 KC20. Żadne z roszczeń przewidzianych w art. 448 nie zastępowało roszczenia wprowadzonego w art. 446 § 4 KC. Dlatego też nie można zgodzić się z poglądem, przyjętym przez SN21 i część doktryny22, że art. 446 § 4 KC nie stanowi novum w porównaniu ze środkami, którymi dysponowały osoby pośrednio poszkodowane na tle dotychczasowych przepisów KC, a jego znaczenie polega na ułatwieniu osobom bliskim dochodzenia roszczeń z tytułu śmierci poszkodowanego. Linia orzecznicza była jasna przez kilkadziesiąt lat, a nieliczne wyjątki potwierdzały zasadę niekompensowania krzywdy wywołanej śmiercią osoby bliskiej. Sądy nie uznawały więzi emocjonalnej między powodem a zmarłym za dobro osobiste, a wypowiedzi doktrynalne były nieliczne23. Jak trafnie zauważył A. Śmieja24, wprowadzenie nowego roszczenia zapobiega próbom poszukiwania rozwiązania na gruncie art. 448 KC, a więc „dopasowywania” dobra osobistego najbliższej osoby, które miałoby zostać naruszone przez śmierć poszkodowanego. Ponadto, art. 446 § 4 KC odrywa roszczenie od przesłanki winy, która w świetle założenia samodzielności normatywnej art. 448 KC jest konieczna, aby podnieść roszczenie o charakterze majątkowym. Niewątpliwie roszczenie może uzasadnić każda podstawa odpowiedzialności ex delicto, a nie tylko zasada winy.
Ponadto, wprowadzenie art. 446 § 4 KC wyłączyło potrzebę dotychczasowej szerokiej interpretacji art. 446 § 3 KC, uwzględniającej elementy szkody majątkowej i niemajątkowej, a więc de lege lata art. 446 § 3 KC dotyczy uszczerbków majątkowych nieuwzględnionych w rencie25. W praktyce jednak zasądzanie zadośćuczynienia z tytułu śmierci generalnie nie zmniejszyło kwot zasądzanych z tytułu pogorszenia się sytuacji życiowej.
Historia kodyfikacji poucza zatem, że w polskim prawie następuje stopniowe poszerzanie regulacji o charakterze wyjątkowym, nawet jeśli w odniesieniu do art. 446 § 4 KC jest to zarazem częściowy powrót do regulacji sprzed 1964 r.26 Należy dodać, że w świetle konstytucyjnych gwarancji dla ochrony godności oraz rozwoju standardów ochrony praw człowieka ochrona cywilnoprawna praw niemajątkowych nie ma już charakteru wyjątkowego, a nabrała mocy zasady prawa cywilnego27. Jest to ogólny trend europejski28. W Polsce za ogólną formułę uznającą dopuszczalność sankcji majątkowych, na zasadach ogólnych, w wypadku naruszenia każdego dobra osobistego, uważa się art. 24 w zw. z art. 448 KC. Powyższe wnioski mają istotny wpływ na wykładnię art. 448 oraz 446 § 4 KC.
Znaczenie zasad ogólnych przyjętych w polskim prawie odszkodowawczym
1. Koncepcja poszkodowanego
Warunkiem koniecznym przyznania roszczenia jest ustalenie statusu strony jako podmiotu uprawnionego29. Chodzi o podmiot, który realizuje stan rzeczy lub podejmuje zachowanie zmierzające do uzyskania lub zabezpieczenia prawnie uznanych interesów tego podmiotu, tj. interesów, dla ochrony których obowiązujący system prawny wyznaczył określone prawo podmiotowe30.
W prawie polskim nie ma generalnej normy prawnej chroniącej wszelkie interesy osób pośrednio poszkodowanych, naruszone wskutek zdarzenia szkodzącego31. Już R. Longschamps de Berier podkreślał32, że zadośćuczynienie z art. 165 § 1 KZ „należy się samemu poszkodowanemu”, a zadośćuczynienie za krzywdę moralną poniesioną przez śmierć osoby bliskiej – „(…) najbliższym członkom rodziny zmarłego”, w przypadku zaś skłonienia osoby do poddania się czynowi nierządnemu – przysługuje ono „samemu poszkodowanemu”. Pojęcia bezpośrednio i pośrednio poszkodowanego, za nauką francuską (victims par ricochet), z czasem utrwaliły się też w naszej doktrynie i orzecznictwie.
[/hidepost]