Dopuszczalność dochodzenia przez osoby bliskie zadośćuczynienia w związku z doznaniem poważnej szkody na osobie przez bezpośrednio poszkodowanego

[hidepost]

2. Koncepcja tzw. bezprawności względnej

Jak wspomniano, charakterystycznym elementem dla przyjęcia bezprawia cywilnego, a w konsekwencji odpowiedzialności deliktowej (art. 415 KC), jest konieczność takiego zachowania sprzecznego z porządkiem prawnym, które łączy się z naruszeniem praw podmiotowych chronionych przez konkretną normę prawną. W tym sensie zamiast o bezpośrednio/pośrednio poszkodowanym niekiedy mówi się, że bezprawność cywilna jest pojęciem względnym, co pozwala m.in. uzasadnić ograniczenie kręgu osób uprawnionych. Bezprawne jest tylko takie zachowanie, które godzi w chronione przez normę interesy grupy jednostek, do której należy osoba poszkodowana⁴⁸. Zwolennicy ograniczania odpowiedzialności przez koncepcję tzw. bezprawności względnej stanowią większość polskiej doktryny⁴⁹. Jej przeciwników jest niewielu, przy czym ich wypowiedzi dotyczą w niektórych wypadkach obowiązku naprawienia szkody na mieniu, a nie na osobie⁵⁰.

Pomimo że brak jest wyraźnej podstawy kodeksowej dla przyjęcia tej koncepcji, to stanowi ona element systemu odpowiedzialności odszkodowawczej, jaki ukształtował się wskutek historycznego rozwoju polskiego i europejskiego prawa odszkodowawczego. Koncepcja ta w pewien sposób wyraża ideę celu ochronnego normy, na której opiera się system odpowiedzialności cywilnej, zmierzając do wyznaczenia rozsądnych granic tej odpowiedzialności⁵¹. Idea ta jest ­akceptowana, aczkolwiek może się kryć pod różnymi hasłami, w niemal wszystkich europejskich systemach prawnych⁵².

Orzecznictwo SN w omawianym zakresie ewoluowało, a nawet w pewien sposób zatoczyło koło do linii orzeczniczej sprzed 1972 r.⁵³

Odnosząc powyższe ustalenia do głównego przedmiotu rozważań należy podnieść, że roszczenia przewidziane w art. 444, 445 i 448 KC chronią interesy bezpośrednio poszkodowanego (zdrowie, integralność fizyczną i psychiczną)⁵⁸. Natomiast interes chroniony roszczeniem z art. 446 § 4 KC jest różnie określany: dla jednych jest to przejaw ochrony więzi emocjonalnych łączących osoby bliskie, które wskutek tragicznego wypadku są naruszone, dla innych art. 446 § 4 jest oderwany od naruszenia dobra osobistego⁵⁹. W drugim przypadku jest to więc przejaw ochrony integralności psychicznej członka rodziny (zdrowia psychicznego). W zależności od akceptacji stanowiska, czy art. 446 § 4 KC chroni ten sam interes, który może być objęty ochroną z art. 448 KC, czy też odmienny, wynikają różne rezultaty wykładni co do możliwości podnoszenia przez osoby bliskie roszczeń poza hipotezą art. 446 § 4.

Logiczną konsekwencją przyjęcia, że dobro w postaci integralności psychicznej zostało naruszone pośrednio przez śmierć poszkodowanego jest uznanie tej osoby za pośrednio poszkodowaną. Takim osobom ustawodawca odmawia kompensacji poza hipotezą art. 446 KC. Jeśli natomiast przyjąć, że zdarzenie, jakim jest śmierć osoby bliskiej, może wywołać naruszenie dobra osobistego w postaci „więzi rodzinnej” u osób najbliższych, to konsekwentnie trzeba uznać, że przysługuje im roszczenie z art. 448 KC. Wniosek ten wspiera stabilne orzecznictwo SN podtrzymujące koncepcję istnienia dobra osobistego w postaci więzi rodzinnej (zob. dalsze uwagi).

Wykładnia art. 448 KC i jej konsekwencje dla relacji między art. 446 i 448 KC

W polskiej doktrynie i orzecznictwie od lat toczy się dyskusja wokół charakteru i właściwej wykładni art 448 KC, którą przeciąć może jedynie korekta ustawodawcy⁶⁰. Zgoda panuje co do tego, że przepis ten został wadliwie sformułowany i powoduje w rezultacie rozmaite wątpliwości przy jego stosowaniu. To samo można powiedzieć o art. 24 § 1 zd. 3 KC. W doktrynie sformułowano dwa główne stanowiska w tej kwestii.

Według dominującego poglądu⁶¹, zastosowanie art. 448 KC wymaga dowodu winy w stopniu co najmniej lekkiego niedbalstwa⁶². Pogląd ten przyjmuje samoistność art. 448 KC, a więc i brak odesłania do konkretnej podstawy odpowiedzialności w Tytule VI KC, zaś przyjęcie przesłanki winy wynika z wykładni systemowej. Ta ostatnia wskazuje, że wina jest naczelną zasadą odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych i powinna być włączona do przesłanek odpowiedzialności przewidzianej w art. 448 KC.

Konsekwencje powyższego poglądu dla ułożenia relacji między art. 448 i 445 KC są postrzegane dwojako. Według M. Safjana⁶³ istnieje tu alternatywny zbieg norm roszczeń z art. 445 i 448 KC. Pogląd ten opiera się na założeniu, że art. 448 przewiduje odpowiedzialność za zawinione naruszenie dóbr osobistych i wyklucza kumulatywny zbieg roszczeń z art. 445 i 448 KC⁶⁴. Tymczasem SN podtrzymuje pogląd o kumulatywnym zbiegu obu roszczeń z art. 448 KC⁶⁵, który ponadto promieniuje na przyjęcie kumulacji roszczeń z art. 445 (zadośćuczynienie) oraz art. 448 (odpowiednia suma pieniężna na cel społeczny). Dla odmiany, część doktryny prezentuje stanowisko, że są to odrębne podstawy prawne, o różnych zakresach zastosowania, ponieważ przepis art. 448 nie obejmuje naruszenia dóbr osobistych wskazanych w art. 445 KC⁶⁶. Zachodzi więc dualizm obu postaci zadośćuczynienia i kumulacja jest wykluczona. Najmniej przekonujący jest pogląd, że art. 445 (i 446 § 4) KC są przepisami szczególnymi w stosunku do art. 448 KC⁶⁷. Podzielam w tym zakresie stanowisko SN wyrażone w uchwale (7) z 9.9.2008 r.⁶⁸, odrzucające możliwość uznania przepisu art. 445 KC za szczególny w stosunku do art. 448 KC, „sprzeciwia się temu bowiem odesłanie zawarte w art. 448 zdanie drugie KC”. Zdaniem SN „powstały dualizm jest celowy, gdyż dobra osobiste wymienione w art. 445 KC, jako podstawowe dla każdego człowieka, zasługują na szczególną ochronę, a taką właśnie umożliwia art. 445 KC, który pozwala na przyznanie zadośćuczynienia zarówno wtedy, gdy sprawca odpowiada na zasadzie winy, jak i wtedy, gdy odpowiada na zasadzie ryzyka lub słuszności”.
[/hidepost]