Identyfikacja autorstwa anonimu: metodologia i aspekty praktyki sądowej w krajach anglosaskich

dr Krzysztof Kredens

[hidepost]

3. Analiza bez materiału porównawczego

Istnieje tu ograniczona możliwość określenia profilu biologicznego i społecznego autora na podstawie cech językowych. Wnioski mogą obejmować m.in. jego płeć, wiek, pochodzenie etniczne i społeczne, znajomość języków obcych, obecność afektu lub intoksykacji (np. alkoholowej), choć analiza obejmować może również okoliczności i sposób wytworzenia dokumentu. Wnioskowanie może wówczas dotyczyć liczby autorów, czy pierwotnej formy na poziomie substancjonalnym. Dla języka polskiego istnieje niestety zaskakująco mało badań empirycznych pozwalających jednoznacznie lub z dużą dozą prawdopodobieństwa przypisać zmienną językową X (lub zespół cech X) zmiennej społecznej lub biologicznej Y, co swoją drogą sugeruje, że do wniosków tzw. profilerów powinno podchodzić się z dużą ostrożnością.

Co istotne, brak materiału porównawczego (rozumianego tradycyjnie, tzn. uzyskanego od podejrzanego lub podejrzanych) nie oznacza bynajmniej braku możliwości zastosowania metod komparatystycznych. Biegli mogą wykorzystać znajomość charakterystycznych cech danego gatunku wypowiedzi. Dzięki zastosowaniu narzędzi korpusowych w badaniach językoznawczych wiadomo dziś np., jakimi cechami wspólnymi charakteryzują się listy pożegnalne samobójców⁶. W sprawach, gdzie kwestionowana jest autentyczność listu pożegnalnego, materiał dowodowy analizuje się w odniesieniu do tej właśnie wiedzy. Brak określonych tzw. ruchów dyskursywnych w liście pożegnalnym może np. sugerować udział osób trzecich w zdarzeniu.

Typy metodologii i etapy analizy

Inny ważny podział wiąże się z istnieniem dwóch schematów metodologicznych stosowanych w analizie porównawczej tekstów. W dużym uproszczeniu, w literaturze przedmiotu wyróżnia się metodologie: stylometryczną oraz stylistyczną. W pierwszym przypadku biegły bada materiał pod kątem występowania w nim cech określonych a priori, często przy użyciu narzędzi statystycznych. Katalogi takich cech tworzone są na podstawie badań empirycznych na korpusach stworzonych zarówno z procesowo istotnych dokumentów anonimowych (w Polsce mogłaby to być np. Kartoteka Dokumentów Anonimowych Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego), jak i dostępnych publicznie tekstów, np. blogów, dyskusji na forach internetowych itp. Metodologia stylistyczna z kolei to poszukiwanie potencjalnie indywidualnych znaczników stylu w samym materiale poddawanym analizie, bez odniesień do preskryptywnych katalogów cech. Stosuje się ją szczególnie tam, gdzie materiał dowodowy jest objętościowo ograniczony, np. w przypadku SMS-ów.

Warto podkreślić, że SMS-y to w praktyce biegłego językoznawcy szczególny rodzaj tekstów. Na decyzje realizacyjne autora SMS-a wpływa nie tylko narzucona technologicznie zwięzłość formy, ale także nieformalny z reguły typ interakcji, wiążący się z dużą dozą dowolności ekspresyjnej. To połączenie sprawia, że SMS-y charakteryzują się specyficznym typem gramatyki, który zawiera elementy zarówno języka pisanego, jak i mowy. Reguły tej gramatyki są nie do końca jasne, co sprawia, że autorzy dokonują własnej ich interpretacji i mogą produkować teksty o wysokiej zawartości elementów idiolektalnych, czyli w praktyce stylistycznie różnicujących. Jeśli chodzi o konteksty kryminalne, SMS-y wiążą się często ze zjawiskiem, które amerykański językoznawca James Fitzgerald zaklasyfikował jako „POMIC” (ang. Post-offence manipulation of investigation communications – „Manipulacja przekazem komunikacyjnym po dokonaniu przestępstwa”). Chodzi tu o wiadomości tworzone przez sprawców dla zatarcia śladów po realizacji czynu zabronionego, bądź skierowania śledztwa w niewłaściwym kierunku. Jako przykład można tu podać sprawę Davida Hodgsona, który został w 2008 r. uznany przez angielski sąd koronny za winnego zamordowania dziewiętnastoletniej Jenny Nicholl. Po tym, jak rodzina zgłosiła jej zaginięcie, ojciec ofiary otrzymał z jej telefonu SMS-y, których język przeanalizował później dla sądu biegły językoznawca, wskazując że charakteryzuje się on cechami właściwymi stylowi oskarżonego. Podobnych spraw i związanych z nimi ekspertyz językoznawczych jest na świecie coraz więcej⁷, ale ciekawy przykład znaczenia dowodowego SMS-owego przekazu typu POMIC pochodzi również z Polski. W 2012 r. Sąd Okręgowy w Poznaniu uznał Mikołaja K. winnym morderstwa osiemnastoletniej mieszkanki Wolsztyna, uznając w toku postępowania, że po dokonaniu zbrodni oskarżony wysłał z telefonu ofiary SMS na swój telefon „celem wywołania u innych wrażenia, że tego dnia nie spotkał się z [nią]”⁸. Zaskarżając wyrok, obrońcy podnieśli kwestię rzekomego naruszenia przepisów postępowania karnego, poprzez m.in. niezasięgnięcie przez sąd I instancji opinii biegłego z zakresu stylometrii.

Sama analiza porównawcza przebiega trzyetapowo. Na pierwszym etapie bada się materiał dowodowy i materiał porównawczy pod kątem występowania między nimi cech zbieżnych. Analiza ta prowadzić może do jednego z trzech wyników:

brak rozstrzygnięcia – w tym przypadku analiza zostaje zakończona, a problem badawczy pozostaje nierozstrzygnięty;
brak cech zbieżnych – taki rezultat może stanowić podstawę do wykluczenia autora materiału porównawczego z grupy osób, które podejrzewa się o autorstwo materiału dowodowego;
stwierdzenie występowania cech zbieżnych – w takim przypadku następuje drugi etap badania; jego celem jest określenie stopnia dystynktywności poszczególnych cech oraz ich zbiorów. Niezbędne są tu informacje na temat występowania przedmiotowych cech w danej populacji użytkowników języka, a źródłem takich informacji mogą być istniejące korpusy językowe, korpusy wyekstrahowane na potrzeby badania pod kątem demograficznym z zasobów internetowych, ale też np. grupy fokusowe. Dystynktywność określa się często przy użyciu narzędzi statystycznych (operując np. wartościami stosunku prawdopodobieństwa), zaś wnioski formułowane mogą być na pięciostopniowej skali semantycznej, stworzonej oryginalnie przez brytyjskich językoznawców zajmujących się badaniami fonoskopijnymi. I tak, cechy zbieżne mogą zostać sklasyfikowane przy użyciu jednego z następujących określeń:

wyjątkowo dystynktywne,
wysoce dystynktywne,
dystynktywne,
umiarkowanie dystynktywne,
niedystynktywne.

[/hidepost]