Kilka uwag na temat nowelizacji przepisów o wyłączeniu sędziego w postępowaniu cywilnym po 8.9.2016 r.
[hidepost]
Przepis art. 50 § 3 KPC po 8.9.2016 r.
Jak już wskazano, przepis art. 50 § 3 pkt 1 KPC w aktualnym stanie prawnym pozwala sędziemu objętemu wnioskiem o wyłączenie na podejmowanie dalszych czynności, aż do czasu rozstrzygnięcia tego wniosku. Zgodnie zaś z art. 50 § 3 pkt 2 KPC, do czasu rozstrzygnięcia wniosku o wyłączenie sędziego nie może zostać wydane orzeczenie lub zarządzenie kończące postępowanie w sprawie. W poprzednim stanie prawnym, aż do rozstrzygnięcia sprawy o wyłączenie, sędzia mógł spełniać tylko czynności niecierpiące zwłoki. W doktrynie zasadnie wskazywano, że zakaz podejmowania przez sędziego czynności z wyjątkiem czynności niecierpiących zwłoki należy wiązać ze złożeniem przez szeroko rozumianą stronę (uczestnika) postępowania wniosku o wyłączenie sędziego, a ponadto zakaz ten trwa do chwili rozstrzygnięcia tego wniosku przez sąd5. Przepis art. 50 § 3 KPC w poprzednim brzmieniu regulował dwie zasadnicze kwestie – po pierwsze, przewidywał istotne (choć nie bezwzględne) ograniczenie w zakresie dopuszczalności podejmowania przez sędziego czynności w sprawie, w której został złożony wniosek o jego wyłączenie, po drugie zaś precyzyjnie określał czas trwania tego ograniczenia. Nowelizacja przepisu art. 50 § 3 KPC doprowadziła do całkowitej zmiany w zakresie ograniczenia sędziego w dokonywaniu czynności do momentu rozstrzygnięcia sprawy o wyłączenie. Zlikwidowała ona ograniczenie sędziego, dotkniętego szeroko rozumianymi zarzutami stronniczości, w prawie, a zarazem obowiązku wymierzania sprawiedliwości, przywracając sędziemu niemal pełny zakres zdolności jurysdykcyjnej aż do momentu weryfikacji tych zarzutów. Jedynym, nowym ograniczeniem sędziego objętego wnioskiem o wyłączenie, trwającym aż do czasu rozstrzygnięcia zarzutów tego wniosku, jest określony w art. 50 § 3 pkt 2 KPC zakaz wydania orzeczenia lub zarządzenia kończących postępowanie w sprawie.
Jeśli zaś chodzi o część początkową przepisu art. 50 § 3 KPC (in principio), która zawierała odniesienie do zakresu czasowego obowiązywania wskazanej w nim dyspozycji, to nowelizacja dokonała tu pewnego uporządkowania. Chodzi mianowicie o określenie w poprzednim stanie prawnym – czasu trwania ograniczenia w zakresie dokonywania przez sędziego czynności, a w obecnym stanie prawnym – czasu, do którego sędzia może podejmować w sprawie dalsze czynności. W poprzednim brzmieniu art. 50 § 3 KPC zawierał mało precyzyjny zwrot: „aż do rozstrzygnięcia sprawy o wyłączenie”. Rozumienie tego zwrotu w doktrynie nie było jednolite. Zdaniem T. Wiśniewskiego, zwrot: „rozstrzygnięcie sprawy o wyłączenie” wskazuje na to, że art. 50 § 3 KPC nie odnosił się jedynie do wyłączenia sędziego na wniosek strony, lecz obejmował także wypadki wyłączenia sędziego z mocy ustawy6. Należało jednak opowiedzieć się za uznaniem, że rozstrzygnięcie sprawy o wyłączenie polegało na rozstrzygnięciu jedynie wniosku o wyłączenie sędziego. Taka wykładnia analizowanego przepisu przeważała również w literaturze przedmiotu7. Wniosek ten mógł natomiast opierać się na podstawach zawartych zarówno w art. 48, jak i 49 KPC. Interpretacja ta znajdowała oparcie w regułach wykładni systemowej oraz historycznej. W jednostce redakcyjnej przepisu art. 50 KPC ustawodawca uregulował sytuację złożenia wniosku o wyłączenie sędziego, zaś art. 50 § 3 KPC wprowadzał ograniczenia możliwości dokonywania działań procesowych przez sędziego wskazanego we wniosku. Także wykładnia historyczna przepisu art. 50 § 3 KPC pozwalała przyjąć, że ograniczenia w dokonywaniu przez sędziego czynności proceduralnych wiążą się z postępowaniem o wyłączenie sędziego wszczętym na skutek wniosku o wyłączenie. W aktualnym stanie prawnym w art. 50 § 3 KPC ustawodawca precyzyjnie i konsekwentnie posłużył się zwrotami: „do czasu rozstrzygnięcia wniosku o wyłączenie” oraz „sędzia, którego dotyczy wniosek”. Wykładnia literalna tego przepisu w obecnym kształcie nie budzi zatem wątpliwości i jasno odnosi postanowienia w nim zawarte jedynie do sytuacji złożenia wniosku o wyłączenie sędziego. Wniosek ten również w aktualnym stanie prawnym może zostać oparty na zarzutach określonych w hipotezach przepisów art. 48 oraz 49 KPC.
Przeprowadzenie wnioskowania prawniczego a contrario wobec przepisu art. 50 § 3 KPC nasuwa pytanie: jak ocenić możliwość podejmowania dalszych czynności przez sędziego, który nie został objęty wnioskiem o wyłączenie, a postępowanie wpadkowe o jego wyłączenie zostało zainicjowane złożeniem sędziowskiego zawiadomienia o zachodzącej podstawie wyłączenia? Jest to pytanie o tyle trudne, że ustawodawca na mocy tytułowej nowelizacji zmienił równie istotnie brzmienie art. 51 KPC, o czym będzie mowa poniżej. Ustawodawca nie rozstrzygnął jednak, czy sędzia, który składa zawiadomienie o zachodzącej podstawie swego wyłączenia również może podejmować dalsze czynności, aż do czasu wydania rozstrzygnięcia w postępowaniu o wyłączenie, zainicjowanym na skutek tego zawiadomienia. Podobnie ustawodawca nie rozwiązał kwestii, czy sędzia, który składa zawiadomienie o zachodzącej podstawie wyłączenia może wydać orzeczenie lub zarządzenie kończące postępowanie w sprawie. Jak zauważył J. Jagieła, ze zmienionego art. 50 § 3 KPC wynika, że znajduje on zastosowanie w wypadku złożenia przez uczestnika postępowania wniosku o wyłączenie sędziego, co powoduje, iż przepis ten nie znajdzie zastosowania w razie złożenia żądania (zawiadomienia) wyłączenia przez samego sędziego w trybie art. 49 KPC8. Autor ten akceptując, jak się wydaje, różnicę w zakresie obowiązków sędziego aktualnych w razie złożenia wniosku o wyłączenie sędziego oraz żądania samowyłączenia, powołał się na orzecznictwo SN, w którym podkreślono poddanie innym rygorom postępowania o wyłączenie sędziego, które inicjowane jest przez stronę, oraz innym, gdy postępowanie to inicjuje sędzia9. Problem ten – na razie zasygnalizowany – zostanie rozwinięty w dalszej części artykułu.
[/hidepost]