Kilka uwag na temat nowelizacji przepisów o wyłączeniu sędziego w postępowaniu cywilnym po 8.9.2016 r.
[hidepost]
Przepis art. 51 KPC po 8.9.2016 r.
Przystępując do oceny przepisu art. 51 KPC na wstępie należy podkreślić, że zastąpienie zwrotu „sędzia powinien zawiadomić sąd” zwrotem „sędzia zawiadamia sąd” ma charakter redakcyjny i nie zmienia obligatoryjnego charakteru sędziowskiego zawiadomienia o zachodzącej podstawie jego wyłączenia14. Obowiązek zawiadomienia sądu o zachodzącej podstawie wyłączenia, bez względu na podstawę wyłączenia ex lege czy też ex iudicio, podkreślany był w orzecznictwie SN także na tle poprzedniego stanu prawnego15. Charakter merytoryczny ma natomiast zmiana tego przepisu polegająca na rezygnacji z obowiązującego do 7.9.2016 r. imperatywu powstrzymania się od wszelkiego udziału w sprawie przez sędziego, który dokonuje zawiadomienia o zachodzącej podstawie jego wyłączenia.
O ile nowelizacja przyznająca sędziemu objętemu wnioskiem o wyłączenie prawo do dokonywania dalszych czynności w sprawie, może znaleźć pewne usprawiedliwienie wobec wprowadzenia art. 52 § 3 KPC, to przepis ten nie równoważy zmiany art. 51 KPC, wyłączającej obowiązek powstrzymania się od udziału w sprawie przez sędziego zgłaszającego realne zagrożenie jego bezstronności w sprawie. Z uwagi na to, że zawiadomienie takie sędzia składa będąc w pełni świadomym ciążącego na nim obowiązku wymierzania sprawiedliwości, a także wymogów niezawisłości i niezależności, co do zasady, zasługuje na uwzględnienie. Ustawodawca wprowadził zatem regulację zezwalającą na dokonywanie wszelkich czynności w sprawie – bez żadnych wyjątków – przez sędziego, który w stanowczy sposób oświadczył, że czynności procesowe przez niego podejmowane nie będą wykonywane rzetelnie i bezstronnie.
Warto jedynie przypomnieć, że sędziowskie zawiadomienie o zachodzącej podstawie wyłączenia jest zrównane z żądaniem wyłączenia się przez tego sędziego16. Również niezwykle istotna jest uwaga wyrażona na tle poprzedniego stanu prawnego, lecz nadal w pełni aktualna, że zawiadomienie, o którym mowa w art. 51 KPC w żaden sposób nie może być utożsamione z wnioskiem o wyłączenie, który jest przyznany szeroko rozumianej stronie postępowania cywilnego. Zgodnie z art. 49 KPC, sąd wyłącza sędziego na jego żądanie. Wobec powyższego, wprowadzenie art. 52 § 3 KPC, jako swoista „rekompensata” zmiany art. 50 § 3 KPC, nie znajduje zastosowania do zmiany art. 51 KPC, który odrywa się od instytucji wniosku o wyłączenie. De lege lata regulacje poświęcone instytucji wniosku o wyłączenie sędziego nie znajdują zastosowania do instytucji żądania wyłączenia (zawiadomienia) zgłoszonego przez sędziego. Już w tym miejscu nasuwa się postulat de lege ferenda, który sprowadzić można do propozycji poddania tym samym regulacjom prawnym postępowania w sprawie o wyłączenie sędziego zainicjowanego na skutek wniosku, jak i żądania wyłączenia sędziego.
Należy podkreślić, że poprzednio obowiązujący nakaz powstrzymania się przez sędziego od dokonywania wszelkich czynności w sprawie (art. 51 KPC), bez względu na to, czy zawiadomienie dotyczyło podstaw wyłączających sędziego ex lege, czy też ex iudicio17, był powszechnie akceptowany w doktrynie oraz w judykaturze18. W obecnym stanie prawnym z art. 51 KPC wynika expressis verbis, że sędzia, który podnosi istnienie okoliczności zagrażających jego bezstronności w tak silnym stopniu, iż bez wątpienia zasługują one na uwzględnienie, jest, po pierwsze, zobowiązany do dalszego podejmowania czynności w sprawie. Po drugie zaś, w świetle obowiązujących przepisów może on również wydać orzeczenie lub zarządzenie kończące postępowanie w sprawie. Ustawodawca nie zdecydował się bowiem na dodanie do art. 51 zd. 2 w brzmieniu: „Przepis art. 50 § 3 stosuje się odpowiednio”. Wprowadzenie takiej konstrukcji rozwiązałoby szereg problemów i wątpliwości, które wywołuje niezrozumiała i nieuzasadniona zmiana regulacji poprzednio obowiązującego art. 51 KPC. Poddając zdecydowanie krytycznej ocenie nowelizację art. 51 KPC, nie sposób wyjaśnić przyczyn zmniejszenia standardów bezstronności sędziego, również w odbiorze społecznym, względem poprzednio obowiązującego stanu prawnego. Nie jest ponadto jasne, dlaczego ustawodawca przewidział surowsze obowiązki sędziego objętego wnioskiem o wyłączenie oraz brak jakichkolwiek wyłączeń w zakresie zdolności jurysdykcyjnej dla sędziego, który składa zawiadomienie o zachodzącej przyczynie wyłączenia. W zawiadomieniu tym może być przecież – raz jeszcze warto podkreślić – zawarta jedna z podstaw powodujących, że sędzia ten, jako iudex inhabilis jest niezdolny do orzekania w danej sprawie. Sędzia, który zawiadamia o zachodzącej podstawie wyłączenia go z mocy ustawy, powinien zostać bezwzględnie wyłączony od wszelkiego udziału w sprawie, gdyż jak słusznie podkreślił S. Dalka, podstawy te podważają obiektywizm sędziego w tak dużym stopniu, że niezależnie od ich faktycznego wpływu na kierunek orzeczenia w sprawie, wywołują bezwzględną konieczność odsunięcia sędziego od wszelkiej partycypacji w jej rozstrzygnięciu19.
W doktrynie dostrzeżono problem trafności nowego brzmienia art. 51 KPC i rezygnacji z obowiązku powstrzymania się od udziału w sprawie przez sędziego, który składa zawiadomienie o zachodzącej podstawie wyłączenia. J. Jagieła wskazał, że należy postulować, aby wobec sędziego żądającego wyłączenia – składającego zawiadomienie o zachodzącej przyczynie wyłączenia – stosować rozwiązanie analogiczne do zawartego w art. 50 § 3 KPC. Zdaniem tego autora, nie spowoduje to przedłużenia postępowania na skutek bezczynności do czasu rozstrzygnięcia żądania wyłączenia sędziego od rozpoznania sprawy. Konstrukcja ta pozwoli ponadto na uniknięcie daleko idących komplikacji w razie wyłączenia przez sąd sędziego od rozpoznania sprawy, który wydał wcześniej orzeczenie lub zarządzenie kończące postępowanie w sprawie, zwłaszcza gdy orzeczenie lub zarządzenie się uprawomocniło20. J. Gibiec podkreślił, że zgłoszone przez sędziego żądanie wyłączenia nie zwalnia go od podejmowania dalszych czynności w sprawie (nie tylko czynności niecierpiących zwłoki), lecz oczywiste powinno być, że do czasu rozpoznania jego wniosku nie może zostać wydane orzeczenie kończące postępowanie w sprawie. Założenie wiarygodności wyjaśnień sędziego przemawia za ograniczeniem jego czynności procesowych do czynności niecierpiących zwłoki, skoro uwzględnienie żądania i wyłączenie sędziego skutkować będzie zniesieniem postępowania w zakresie obejmującym udział tego sędziego w sprawie po złożeniu wniosku21. Jak zauważył natomiast A. Zieliński, w kontekście przepisu art. 50 § 3 KPC, dozwalającego sędziemu, co do którego został złożony wniosek o wyłączenie podejmowania wszelkich czynności procesowych w sprawie, wykreślono z przepisu art. 51 KPC dotychczasowy obowiązek wstrzymywania się od udziału w sprawie. Regulacja art. 51 KPC w obecnym brzmieniu nie służy dobru wymiaru sprawiedliwości22. Zdaniem M.P. Wójcika, choć de lege lata sędzia, zawiadamiając sąd o zachodzącej podstawie swojego wyłączenia, nie jest obowiązany wstrzymać się od udziału w sprawie, to należy jednak przyjąć, że sędzia ma taką możliwość, tym bardziej, jeżeli żądanie wyłączenia uzasadniałby istnieniem jednej z przesłanek wskazanych w art. 48 KPC. Pogląd ten, według jego autora, znajduje uzasadnienie w kontekście art. 50 § 3 KPC, uniemożliwiającego wydanie orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie do czasu rozstrzygnięcia wniosku o wyłączenie sędziego, oraz art. 52 § 3 KPC przewidującego zniesienie postępowania w zakresie obejmującym udział w sprawie sędziego po złożeniu wniosku o wyłączenie, których nie stosuje się do czynności dokonywanych przez sędziego żądającego swego wyłączenia23.
[/hidepost]