Kilka uwag na temat nowelizacji przepisów o wyłączeniu sędziego w postępowaniu cywilnym po 8.9.2016 r.

(inne teksty tego autora)

[hidepost]

Samo zniesienie postępowania dokonane w zakresie obejmującym udział sędziego, który nie spełnia wymogów bezstronności, ma charakter obligatoryjny i następuje z urzędu. Obligatoryjnego charakteru zniesienia postępowania nie zmienia fakt, że zniesienie to aktualizuje się jedynie wówczas, gdy sędzia, o którym mowa w art. 52 § 3 KPC dokonał czynności wykraczających poza kategorię tzw. czynności niecierpiących zwłoki. Należy dopuścić również możliwość złożenia przez stronę wniosku o zniesienie postępowania. Sąd powinien dokładnie oznaczyć czynności podlegające zniesieniu oraz czynności utrzymane w mocy. Wskazanie to może nastąpić przez wymienienie czynności dokonanych przez sędziego na oznaczonym posiedzeniu, albo też zakreślenie zniesionego postępowania przez wskazanie czynności podjętych przez sędziego po określonej dacie. Sądem ­właściwym do zniesienia postępowania jest sąd właściwy w kwestii wydania orzeczenia o wyłączeniu sędziego (art. 52 § 1 KPC). Postanowienie sądu w zakresie zniesienia postępowania, tak jak postanowienie o wyłączeniu sędziego, nie podlega zaskarżeniu w drodze zażalenia (a contrario art. 394 § 1 pkt 10 KPC). Należy uznać, że czynności dokonane w zniesionym postępowaniu powinny zostać powtórzone. Taki pogląd wyrażono również w literaturze na temat wszystkich dotychczas obowiązujących przypadków zniesienia postępowania cywilnego. Zdaniem W. Broniewicza, jeżeli zniesienie postępowania nie wiąże się z jednoczesnym zakończeniem tego ostatniego, to wywołuje ono konieczność powtórzenia postępowania w zakresie objętym zniesieniem i mającym znaczenie z punktu widzenia danego procesu²⁹.

Odnośnie skutków zniesienia postępowania w literaturze ostatecznie wyrażono pogląd, że zniesienie nie powoduje unicestwienia postępowania, tzn. pomimo zniesienia postępowania nie może być ono traktowane jako niebyłe³⁰. Postępowanie zniesione, choć zachowuje swój byt, musi zostać powtórzone w razie kontynuowania procesu. W. Broniewicz stwierdził, że powtórzenie postępowania wynika, po pierwsze z konieczności zastąpienia postępowania wadliwego postępowaniem prawidłowym, a po drugie z faktu, iż czynności objęte zniesionym postępowaniem: „stają się jak gdyby czynnościami pozaprocesowymi”³¹.

Podsumowanie

Reasumując powyższe rozważania należy uznać, że wprowadzona 8.9.2016 r. nowelizacja przepisów o wyłączeniu sędziego nie należy do udanych. Doprowadziła ona m.in. do obniżenia poprzednio obowiązujących słusznych standardów bezstronności wymaganej od sędziów na każdym etapie postępowania cywilnego. Nowelizacja ta przyczyniła się również do podporządkowania instytucji wyłączenia sędziego postulatowi szybkości postępowania przy – jak się wydaje – nietrafnym zastosowaniu zasady proporcjonalności. Brakuje bowiem równowagi pomiędzy realizacją prawa do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki oraz prawa do bezstronnego sądu. Podporządkowanie instytucji wyłączenia sędziego zasadzie ekonomiki procesowej może nasuwać spostrzeżenie, że instytucja ta w obecnym kształcie nie spełni pokładanych w niej oczekiwań.

Niedoskonałość analizowanej nowelizacji podkreśla brak regulacji normatywnej zagadnień zasadniczych dla instytucji wyłączenia sędziego. Problem ten był już przeze mnie rozwinięty³², lecz raz jeszcze warto podkreślić, że ustawodawca nie wskazał rozwiązania dwóch zasadniczych kwestii. Po pierwsze, nie zdecydował, czy do czasu rozstrzygnięcia zawiadomienia o zachodzącej podstawie wyłączenia sędziego, może zostać wydane orzeczenie lub zarządzenie kończące postępowanie w sprawie. Po drugie, nie jest jasne, czy na skutek uwzględnienia sędziowskiego zawiadomienia sąd zniesie postępowanie w zakresie obejmującym udział tego sędziego w postępowaniu po dokonaniu zawiadomienia. Należy opowiedzieć się za przyjęciem rozwiązania, zgodnie z którym do czasu rozstrzygnięcia zawiadomienia o zachodzącej podstawie wyłączenia nie może zostać wydane orzeczenie lub zarządzenie kończące postępowanie w sprawie. Podobnie, właściwe jest zastosowanie przepisu art. 52 § 3 KPC do sędziowskiego zawiadomienia o zachodzącej podstawie wyłączenia.

Powstaje pytanie: na jakiej podstawie możliwe będzie przyjęcie wskazanego wyżej kierunku wykładni przepisów o wyłączeniu sędziego? Wydaje się, że odpowiedzią będą nie tylko reguły wykładni celowościowej (z powołaniem na względy słuszności), lecz również wnioskowanie per analogiam legis, na podstawie regulacji prawnej dotyczącej wniosku o wyłączenie sędziego³³. Jak podnosi się w literaturze, analogia służy przede wszystkim wypełnianiu luk w prawie: „przez stosowanie jakiegoś przepisu czy normy prawnej do wypadku podobnego, lecz przez przepisy nieunormowanego”³⁴. Przy uznaniu, że wniosek o wyłączenie sędziego jest konstrukcją podobną do sędziowskiego zawiadomienia, o którym mowa w art. 51 KPC, wydaje się możliwe, aby za pomocą analogii zastosować przepisy art. 50 § 3 pkt 2 KPC oraz art. 52 § 3 KPC do sytuacji sędziowskiego zawiadomienia, o którym mowa w art. 51 KPC. Rozumowanie to musi poprzedzać założenie, że na tle wskazanych powyżej sytuacji nieuregulowanych normatywnie mamy do czynienia z luką prawną.

Przechodząc do uwag de lege ferenda wydaje się, że złagodzenie skutków nowelizacji instytucji wyłączenia sędziego mogłoby polegać na reakcji ustawodawczej. Należy mieć tu na względzie dodanie do przepisu art. 51 KPC zd. 2 w brzmieniu: „Przepis art. 50 § 3 stosuje się odpowiednio”. Po drugie zaś, można postulować zmianę brzmienia art. 52 § 3 KPC w ten sposób, by instytucja zniesienia postępowania wprowadzona w razie uwzględnienia wniosku o wyłączenie sędziego, pozostawała aktualna również wobec uwzględnienia zawiadomienia o zachodzącej podstawie wyłączenia sędziego.

Raz jeszcze wypada zasygnalizować potrzebę dalszej dyskusji doktrynalnej oraz reakcji ustawodawczej wobec kolizji występującej na etapie realizacji prawa do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki oraz prawa do bezstronnego sądu, do których dochodzi na tle przepisów o wyłączeniu sędziego³⁵. Na marginesie czynionych rozważań można wysunąć jeszcze jeden wniosek dotyczący potrzeby zwrócenia uwagi na samą instytucję zniesienia postępowania cywilnego, która wydaje się nie być dostatecznie zbadana zarówno pod kątem samej istoty, jak i jej skutków.

[/hidepost]