Mediacja jako alternatywa procesu karnego – przyczynek do dyskusji
[hidepost]
Kontrola wykonywania postanowień zawartych w ugodzie
Z drugiej jednak strony, przyznaniu sprawcom możliwości osiągania daleko idących korzyści z zawarcia ugody z pokrzywdzonym musi towarzyszyć wprowadzenie narzędzi skutecznej kontroli wywiązywania się z porozumień. Mimo zgłaszanych niekiedy postulatów, aby obarczyć mediatora obowiązkiem weryfikacji wykonania ugody, wydaje się, że kontrola ta powinna następować w sądowym postępowaniu wykonawczym. Warto zaznaczyć, że sąd wykonujący orzeczenie, w przeciwieństwie do mediatora, posiada odpowiednie narzędzia, by sprawować skuteczny nadzór może żądać informacji od osób i instytucji, zlecać wywiady kuratorowi czy policji, ma dostęp do baz danych zawierających choćby aktualne adresy zameldowania. Mediator jest pozbawiony tego arsenału środków, stąd sprawowana przez niego kontrola byłaby iluzoryczna; wystarczyłoby, aby pokrzywdzony wyprowadził się, nie informując o zmianie adresu, a mediator nie mógłby uzyskać jakichkolwiek danych o realizacji ugody.
W przypadku, gdy sprawa zakończy się warunkowym umorzeniem postępowania albo orzeczeniem kary z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, wyciągnięcie konsekwencji wobec nierzetelnego sprawcy jest stosunkowo łatwe. Jeżeli osoba, wobec której warunkowo umorzono postępowanie nie wykonuje ugody, postępowanie powinno zostać podjęte. Jest to wprost wskazane jako fakultatywna przyczyna podjęcia postępowania w przepisie art. 68 § 2 KK, stanowiącym, iż sąd może podjąć postępowanie karne, jeżeli sprawca w okresie próby m.in. nie wykonuje zawartej z pokrzywdzonym ugody. Natomiast, jeżeli warunkowo zawieszono wykonanie kary, negatywna postawa sprawcy wobec ugody powinna skutkować zarządzeniem wykonania kary. Brakuje tu jednak analogicznego w stosunku do art. 68 § 2 KK, wyraźnego przepisu Kodeksu karnego. Przepis art. 75 § 2 KK przewiduje, iż sąd może zarządzić wykonanie kary, jeżeli skazany w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, albo jeżeli uchyla się m.in. od wykonania nałożonych obowiązków lub orzeczonych środków karnych, środków kompensacyjnych lub przepadku. Jeżeli postanowienia ugody mediacyjnej zostaną przekształcone na konkretne rozstrzygnięcia zawarte w wyroku, przykładowo, uzgodnienie zapłaty nawiązki zostanie ujęte jako obowiązek kompensacyjny orzeczony na mocy art. 46 § 2 KK, może dojść do zarządzenia wykonania kary w oparciu o wyżej cytowany przepis, gdyż niewykonanie ugody będzie równoznaczne z uchylaniem się od orzeczonego środka kompensacyjnego. Jeśli jednak w ugodzie zawarte będą uzgodnienia, których nie da się wpisać do wyroku, lekceważenie obowiązku ich przestrzegania przez sprawcę, co do zasady, nie doprowadzi do żadnych negatywnych konsekwencji dla skazanego. Jedynie w skrajnych przypadkach będzie można uznać, że takie postępowanie stanowi „naruszanie porządku prawnego”, w rozumieniu art. 75 § 2 KK, co pozwoli na zarządzenie wykonania kary. Wydaje się, że przepis art. 75 § 2 KK w tym zakresie wymaga nowelizacji; ukształtowanie przesłanek zarządzenia wykonania kary, podobnie jak przesłanek podjęcia postępowania warunkowo umorzonego w przepisie art. 68 § 2 KK, pozwoliłoby lepiej chronić powagę zawartej przed mediatorem ugody oraz interesy pokrzywdzonego.
Natomiast dwa kolejne rozstrzygnięcia – orzeczenie niższej kary lub bezwarunkowe umorzenie postępowania – de lege lata pozbawiają organy państwa możliwości zmiany decyzji w przypadku niewykonania ugody. Jedynie w przypadku postanowień o charakterze majątkowym, w szczególności dotyczących zobowiązania sprawcy do zapłaty określonych kwot na rzecz pokrzywdzonego, ich wykonanie jest zabezpieczone poprzez możliwość nadania ugodzie w tym zakresie klauzuli wykonalności i wszczęcia egzekucji komorniczej. W pozostałym zakresie można zaś rozważyć wprowadzenie do KPK nowej podstawy wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem, obok podstaw wskazanych w art. 540a KPK, gdzie taka sankcja już teraz jest przewidziana, m.in. za innego rodzaju nielojalność sprawców przestępstw (gdy skazany, do którego zastosowano przepis art. 60 § 3 lub 4 KK lub art. 36 § 3 KKS, nie potwierdził w postępowaniu karnym ujawnionych przez siebie informacji). Natomiast, skoro postępowanie mogłoby zostać umorzone wskutek mediacji jeszcze na etapie postępowania przygotowawczego, należałoby także rozszerzyć podstawy podjęcia na nowo lub wznowienia postępowania przygotowawczego, o których mowa w art. 327 § 1 i 2 KPK. Byłaby to regulacja analogiczna, jak w przypadku uchylenia lub istotnej zmiany treści prawomocnego wyroku, z powodu którego postępowanie karne wobec danej osoby zostało umorzone absorpcyjnie na podstawie art. 11 § 1 KPK. Wydaje się, że obawa przed tego rodzaju konsekwencjami skutecznie skłoniłaby sprawców do przestrzegania zawartych w toku mediacji porozumień.
Warto byłoby także zastrzec, że sprawca, który nie wywiązał się z warunków ugody, nie może skorzystać z mediacyjnego sposobu zakończenia kolejnej sprawy. Skuteczna realizacja takiej normy byłaby jednak uzależniona od tego, by taka informacja była wpisywana do Krajowego Rejestru Karnego, nie tylko w przypadku skazania czy warunkowego umorzenia postępowania, ale i umorzenia go bezwarunkowo. Dla takich wpisów można by stworzyć osobny dział tego rejestru. Sąd orzekający w kolejnej sprawie musiałby bowiem szybko i łatwo uzyskiwać wiarygodne dane na temat tego, czy dana osoba korzystała z dobrodziejstw związanych z mediacją, a jeśli tak, czy wywiązała się z przyjętych na siebie zobowiązań. W ostateczności, dla zdyscyplinowania sprawców próbujących traktować mediację w sposób czysto instrumentalny, można wprowadzić do ustawodawstwa karnego nowe przestępstwo, polegające na niestosowaniu się do ugody zawartej przed mediatorem. Miejsce dla takiego występku można by znaleźć w rozdziale XXX KK Przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości, traktując tego rodzaju zachowanie jako godzące w dobro całego wymiaru sprawiedliwości.
[/hidepost]