- Prawo ustrojowe
- Artykuł pochodzi z numeru IUSTITIA 1-2(53)/2024, dodano 12 stycznia 2025.
Nowy model urzędu sędziego. Uwagi na tle projektów ustaw przedstawionych przez SSP Iustitia
Doświadczenia ostatnich lat pokazały, że konieczne są zmiany w ustawach określających ustrój sądów w Polsce, które wzmocnią zapisane w Konstytucji gwarancje niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Należy zmienić zasady wyboru sędziów, aby mogli nimi zostać najlepsi kandydaci wykonujący inne zawody prawnicze, a nie tylko absolwenci szkoły kształcącej przyszłych sędziów i osoby wcześniej zatrudnione w sądach. Po powołaniu sędzia nie powinien zabiegać o awans ani o stanowisko w sądzie. Za organizację sądów powinna odpowiadać Krajowa Rada Sądownictwa, a za zarządzanie poszczególnymi sądami wybierany przez sędziów prezes sądu oraz organy samorządu sędziowskiego.
Wprowadzenie
Zasady niezależności sądów (art. 173 Konstytucji RP) i niezawisłości sędziowskiej (art. 178 ust. 1 Konstytucji RP) oraz zawarte w Konstytucji gwarancje realizacji tych zasad: powoływanie sędziów na czas nieoznaczony (art. 179), nieusuwalność i nieprzenoszalność sędziów (art. 180), zapewnienie sędziom odpowiednich warunków pracy (art. 178 ust. 2), pozycja ustrojowa Krajowej Rady Sądownictwa (art. 179 i 186), nie mają służyć ochronie interesów sędziów, lecz realizacji prawa do sądu opartego na art. 45 Konstytucji RP, czyli przysługującego każdemu prawa do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd1. Co za tym idzie konstytucyjne prawo do sądu obejmuje prawo do odpowiedniego ukształtowania przez ustawodawcę ustroju i pozycji organów rozpoznających sprawy2, a elementy składające się na ten ustrój, czyli tryb powoływania sędziów, struktura sądów, organizacja wewnętrzna sądów danej kategorii, relacje instancyjne między nimi oraz w zakresie nadzoru judykacyjnego między sądami powszechnymi a Sądem Najwyższym3, powinny być określone w ustawie ustrojowej w taki sposób, by zapewnić każdej osobie skuteczną sądową ochronę jej praw.
Doświadczenia trwającego od 2015 r. kryzysu konstytucyjnego pokazały, że zagrożenia prawa do sądu niezależnego, bezstronnego i niezawisłego wynikają nie tyle z braku dostatecznych gwarancji konstytucyjnych, ale z niewłaściwych rozwiązań przyjętych w ustawach ustrojowych, obowiązujących także przed tym okresem. Dotyczy to w szczególności uregulowań w zakresie sposobu wyboru sędziów i ich awansowania, sprawowania przez sędziów funkcji w systemie hierarchicznego podporządkowania oraz nadzoru administracyjnego nad sądami. Oparty na tych regulacjach model sprawowania władzy publicznej przez sędziów został trafnie określony przez P. Tuleję jako urzędniczy, gdyż „niewiele różni się od sposobu sprawowania tej władzy przez urzędników administracji rządowej”4. Nie sposób nie zauważyć, że to właśnie ten „urzędniczy” model ustrojowej pozycji sędziego przyczynił się do wzięcia przez sędziów aktywnego udziału w podjętej przez władze ustawodawczą i wykonawczą próbie podporządkowania władzy sądowniczej w drodze powołania KRS w składzie całkowicie uzależnionym od władzy politycznej i następnie powoływania i awansowania sędziów na wniosek tego upolitycznionego organu. To konkretni sędziowie, powołani w niebudzącej zastrzeżeń konstytucyjnych procedurze obowiązującej przed 2017 r., skuszeni perspektywą awansu lub sprawowania funkcji, zostali członkami KRS jako przedstawiciele partii politycznych (klubów parlamentarnych), udzielali poparcia wskazywanym przez partie polityczne kandydatom do KRS, wreszcie licznie brali udział w procedurze awansowej przed tym organem. Stopień zaangażowania niektórych sędziów w działania naruszające niezawisłość sędziowską i niezależność sądów wskazuje przy tym na takie ich deficyty czy to intelektualne, czy moralne, które powinny być ujawnione już na etapie prawidłowo prowadzonej selekcji do zawodu sędziego.
Dlatego konieczne jest, by w nowych ustawach ustrojowych przyjęte zostały rozwiązania, które będą przyczyniać się do umacniania, a nie osłabiania konstytucyjnych gwarancji niezawisłości sędziów i niezależności sądów, co wymaga wprowadzenia nowych zasad wyboru sędziów oraz odejścia od obecnego „urzędniczego” modelu sprawowania władzy sądowniczej. Projekty ustaw przygotowane przez SSP Iustitia5 niewątpliwie zmierzają w tym kierunku zawierając propozycje zmian w sposobie dojścia do urzędu sędziego, stworzenia jednolitego stanowiska sędziego i odejścia od nadzoru administracyjnego nad sądami sprawowanego przez MS. Jednak tylko zupełnie nowy model wyboru sędziów, całkowita rezygnacja z procedury awansowej sędziów i hierarchicznej podległości organów sądów oraz wyeliminowanie nadzoru nad sądami innego niż sprawowany przez SN nadzór w zakresie orzekania (art. 183 ust. 1 Konstytucji RP)6, pozwoli na usunięcie zagrożeń dla niezawisłości sędziowskiej i niezależności sądów istniejących wewnątrz systemu wymiaru sprawiedliwości. Jednocześnie nowe rozwiązania w zakresie organizacji sądów i zapewnienia sędziom odpowiednich warunków pracy oraz wprowadzenie nowych form nadzoru SN, powinny zapewnić faktyczną realizację prawa do sprawnego i sprawiedliwego rozpatrywania spraw.