O pojęciu „wymiar sprawiedliwości” w kontekście umorzenia postępowania przygotowawczego na wniosek pokrzywdzonego (art. 59a KK)

[hidepost]

Dostrzegając wyłaniającą się na tle powyższych uwag możliwość identyfikacji przedmiotu sporu prawnego w procesie karnym z przedmiotem procesu można skonstatować, wziąwszy pod uwagę całość dotychczasowych spostrzeżeń, że w dziedzinie procesu karnego wymiar sprawiedliwości polega na wiążącym rozstrzyganiu przy zastosowaniu prawa kwestii odpowiedzialności karnej określonej osoby ściganej za zarzucany jej czyn. Wypada zauważyć, że wiążące rozstrzygnięcie sprecyzowanego w przedstawiony sposób sporu prawnego w procesie karnym, w którym występuje pokrzywdzony, nie dotyczy tylko sfery praw i obowiązków oskarżonego, ale również sfery prawnej pokrzywdzonego.

Na kanwie przeprowadzonych rozważań można wyrazić przekonanie, że w ustalonym rozumieniu wymiaru sprawiedliwości nie mieści się wydawanie przez organy ścigania karnego decyzji o umorzeniu postępowania karnego z powodu wystąpienia przeszkód procesowych⁴⁶. Decyzje takie zawierają rozstrzygnięcia w kwestii dopuszczalności procesu karnego, czyli dopuszczalności rozstrzygania sporu prawnego w procesie karnym, nie stanowią zatem rozstrzygnięcia samego sporu (kwestii odpowiedzialności karnej określonej osoby ściganej za zarzucany jej czyn), nawet jeśli są oparte na ocenie określonego zachowania podejrzanego przez pryzmat norm prawa karnego materialnego.

Wydaje się, że nie powinno również wywoływać wątpliwości stwierdzenie, że nie stanowi wymiaru sprawiedliwości w przedstawionym wyżej znaczeniu umorzenie postępowania przygotowawczego ze względów oportunistycznych, jeżeli decyzja taka oznacza, by tak rzec, „proste” zaniechanie ścigania karnego, niezawierające w sobie w istocie rozstrzygnięcia o konsekwencjach prawnych przestępstwa zarzuconego podejrzanemu (np. umorzenie postępowania na podstawie art. 11 § 1 KPK, art. 153d StPO). W tym wypadku należy jednak zaznaczyć, że rozszerzenie w ustawie kompetencji organów ścigania do bezwarunkowego umorzenia postępowania karnego w stadium przygotowawczym z przyczyn oportunistycznych docelowo prowadzi w rzeczy samej do zawężenia obszaru działalności państwa, jaką stanowi wymiar sprawiedliwości.

Granic dla tego rodzaju działalności legislacyjnej należy upatrywać w rozdziale władczych kompetencji państwa, w porządku konstytucyjnym⁴⁸ i wynikających z niego kryteriach ważnościowych (hierarchii wartości), w tym kryterium odwołującym się do zasady sądowego wymiaru sprawiedliwości, które stanowią miarę dla wyważenia przez ustawodawcę racji przemawiających na rzecz obowiązku ścigania przestępstw ściganych z urzędu oraz na rzecz innych wartości, przemawiających za odejściem od bezwzględnego urzeczywistnienia tego obowiązku.

Ocena w kategoriach wymiaru sprawiedliwości rozwiązań prawnych przyjętych w art. 153a StPO oraz instytucji „Diversion” w austriackim KPK

W aspekcie tytułowej problematyki kluczowe znaczenie ma sprawa kwalifikacji w kategoriach wymiaru sprawiedliwości rozwiązań prawnych przewidujących możliwość umorzenia procesu karnego lub odstąpienia od ścigania karnego uzależnioną od spełnienia pewnych obowiązków lub nakazów (poleceń) przez sprawcę albo połączoną z ich nałożeniem na niego. Klasycznym przykładem takiego rozwiązania jest umorzenie postępowania po wypełnieniu nałożonych obowiązków i nakazów sprecyzowanych w § 153a I StPO, które zostało wprowadzone do niemieckiego porządku prawnego w drodze noweli z 1974 r.⁴⁹ Innego przykładu wskazanej możliwości, potwierdzającego współczesne kierunki zmian procesu karnego, dostarcza ustawodawca austriacki. Nowelą z 1999 r. do austriackiego Kodeksu postępowania karnego została wprowadzona konstrukcja znana pod nazwą „Diversion”, w ramach której przewidziano możliwość odstąpienia od ścigania karnego w wyniku zapłacenia określonej sumy pieniężnej, realizacji służących dobru publicznemu świadczeń, upływu okresu próby oraz w następstwie pozasądowej rekompensaty za czyn zabroniony⁵⁰.

Nie wymaga dowiedzenia teza, że przedstawione rozwiązania znajdują genetyczne zakotwiczenie w idei usprawnienia procesu karnego. Rdzeń mechanizmu służącego urzeczywistnieniu tej idei w ramach wymienionych konstrukcji ukazuje się na tle ich ogólnej charakterystyki, jaką można natrafić w literaturze procesu karnego. Ich przytoczenie pozwoli na wykorzystanie licznych wypowiedzi na temat tych konstrukcji prawnych do oceny uregulowania zawartego w art. 59a KK.

Według E. Forregera i E.E. Fabrizy’ego⁵¹, pod nazwą „Diversion” kryją się różnorodne formy państwowej reakcji na czyn zabroniony, niewystępujące w zwyczajnym trybie postępowania karnego, którego zwieńczeniem jest wyrok i kara. Rozwijając to dość ogólnikowe stwierdzenie powołani autorzy podkreślają, że środki stosowane w ramach instytucji „Diversion” powinny, tak jak inne środki reakcji prawno-karnej, realizować cele w zakresie prewencji szczególnej oraz prewencji generalnej, a w przypadku czynów zabronionych, w wyniku których ujawnił się stan pokrzywdzenia, powinny również uwzględniać prawo pokrzywdzonego do uzyskania szybkiej satysfakcji i odszkodowania (rasch Geneugtuung und Entschädigung)⁵². Z tej perspektywy nie ma – zdaniem E. Forregera i E.E.Fabrizy’ego, a także R. Miklau’a⁵³ – żadnych racjonalnych powodów dla traktowania analizowanej instytucji za przejaw dekryminalizacji określonych zachowań. Konstrukcja „Diversion” gwarantuje, że czyn zabroniony nie pozostanie bez reakcji prawnokarnej i to porównywalnej do tej, jaka mogłaby mieć zastosowanie w przypadku zwyczajnego toku postępowania karnego, tyle że przy użyciu innych środków, mianowicie w drodze nałożenia na sprawcę obowiązku określonych świadczeń, których spełnienie pozwala na uwolnienie się od tradycyjnej kary, wymierzanej w wyroku. W podobnym tonie wypowiada się F. Riklin⁵⁴ podkreślając, że pod nazwą „Diversion” w znaczeniu, jakie się nadaje temu terminowi w austriackim Kodeksie postępowania karnego, kryje się rezygnacja z przeprowadzenia formalnego postępowania i wymierzenia formalnej kary na rzecz nieformalnego załatwienia sprawy (informellen Verfahrenerledigung). W zakresie dotyczącym wyjściowych założeń pogląd powołanego autora podzielają Ch. Bertel, R. Miklau oraz A. Venier⁵⁵, uznając wyrokowanie za tylko jedną z różnorodnych form urzeczywistnienia państwowej reakcji na czyn zabroniony i podkreślając w rezultacie, że instytucja „Diversion” wiąże się z udzieleniem prokuratorowi szeroko zakreślonej kompetencji do stosowania środków prawnych, które stanowią alternatywne rozwiązanie wobec wystąpienia z oskarżeniem do sądu.

[/hidepost]