- Prawo karne
- Artykuł pochodzi z numeru IUSTITIA 2(20)/2015, dodano 29 sierpnia 2015.
O pojęciu „wymiar sprawiedliwości” w kontekście umorzenia postępowania przygotowawczego na wniosek pokrzywdzonego (art. 59a KK)
[hidepost]
Wśród wypowiedzi dotyczących rozwiązania prawnego przewidzianego w niemieckiej ustawie karnoprocesowej zwraca uwagę wyjaśnienie celu instytucji uregulowanej w § 153a StPO, zgodnie z którym sprowadza się on do uproszczenia „załatwienia spraw karnych” w zakresie drobnej i średniej przestępczości, wyrażającym się w efekcie przyspieszenia procesu i odciążenia organów państwa, poprzez osiągnięcie pojednania (Friedensstiftung) we wskazanej kategorii spraw, do którego dochodzi wprawdzie bez skazywania, ale też bez zrzeczenia się sankcji, które przybierają inną formę niż kara56. Spoglądając z szerszej perspektywy, w omawianej konstrukcji upatruje się sposobu na uwolnienie od ryzyka związanego ze ściganiem karnym, uwzględniającego trudności, na jakie może napotkać dowiedzenie czynu zabronionego w procesie karnym. Dokonując na gruncie tego samego opracowania oceny analizowanej instytucji w kategoriach kryminalnopolitycznych przyjmuje się z kolei, że można w niej widzieć sui generis wariant warunkowego zawieszenia kary, choć w sensie technicznoprawnym przyjmuje ona inny kształt niż zawieszenie kary orzeczonej w wyroku57. Z całokształtu wypowiedzi H.H. Kühne58 na temat regulacji zawartej w § 153a StPO na wyróżnienie – w aspekcie rozważanej kwestii – zasługuje ten fragment, w którym na gruncie analizy przesłanek umorzenia procesu karnego na podstawie wskazanego przepisu, wymieniony autor wyraża przekonanie, że może ono dojść do skutku, jeżeli wypełnienie nałożonych świadczeń lub sformułowanych wobec sprawcy wskazówek stanowi adekwatny środek wyrównujący uszczerbek wynikający z naruszenia interesu publicznego w drodze popełnienia czynu zabronionego, a ograniczeniu się do tego środka prawnego nie stoi na przeszkodzie ciężar winy sprawcy. Na kanwie krytyki rozwiązania przyjętego w § 153a StPO, jaka przetoczyła się przez niemiecką literaturę procesu karnego pod wyrazistym hasłem komercjalizacji prawnokarnego wymiaru sprawiedliwości („Kommerzialisierung der Strafrechtspflege”59) zwraca uwagę stwierdzenie, że funkcjonowanie tego przepisu oznacza w praktyce, w zakresie przeważającej części przestępczości, wskazanie prokuratora jako organu rozstrzygającego sprawę60. Jeszcze dalej posuwa się w swojej ocenie H. Wagner61 podkreślając, że zakończenie procesu karnego po przeprowadzeniu postępowania przygotowawczego w drodze zastosowania środków przewidzianych w § 153a StPO oznacza w istocie, że postępowanie przygotowawcze wstępuje na miejsce rozprawy głównej, do której może w takich wypadkach dojść ex post, tylko wtedy, gdy zamknięcie postępowania na podstawie powołanego przepisu okaże się niewypałem, bo sprawca nie wypełni nałożonych obowiązków i poleceń.
Na tle przytoczonych powyżej charakterystyk, które można uznać za reprezentatywne dla oceny instytucji umorzenia procesu karnego oraz odstąpienia od ścigania karnego uzależnionych od spełnienia albo połączonych z nałożeniem na sprawcę określonych ciężarów, wyłania się dość jednolity obraz przedstawiający konstrukcje prawne, w ramach których zaniechanie ścigania karnego jest w istocie powiązane z dokonaniem przez organ procesowy prawnej i faktycznej oceny w kwestii odpowiedzialności karnej sprawcy i niesie ze sobą sankcje prawne, które przybierają inną formę niż tradycyjna kara. Przywołując w tym świetle ustalenia dotyczące terminu „wymiar sprawiedliwości” nie ma żadnego sposobu, aby uchylić się od konstatacji, że zastosowanie przez organ prokuratorski art. 153a StPO oraz instytucji „Diversion” należy do sfery działalności państwa, jaką stanowi wymiar sprawiedliwości.
Artykuł 59a KK a konstytucyjna zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości
Przedstawione charakterystyki i sformułowane wnioski otwierają drogę do udzielenia odpowiedzi na postawione pierwotnie pytanie dotyczące oceny w kategoriach wymiaru sprawiedliwości rozwiązania prawnego przyjętego w art. 59a KK. Na ich tle można zauważyć, że powołany przepis nie przewiduje znamionującej opisane powyżej konstrukcje prawne możliwości sformułowania przez organ procesowy nakazów czy poleceń w związku z umorzeniem postępowania karnego. Nie ulega jednak przy tym wątpliwości, że warunek umorzenia postępowania karnego na podstawie art. 59a KK w postaci naprawienia szkody przez sprawcę lub zadośćuczynienia doznanej krzywdzie oznacza wpisanie w mechanizm umorzenia reakcji prawnokarnej na zarzucane oskarżonemu przestępstwo, tyle że zredukowanej do jednej z wymienionych form urzeczywistnienia sprawiedliwości naprawczej. W tym samym kontekście należy ujmować warunek umorzenia procesu karnego na podstawie powołanego przepisu, dodany w drodze ZmKKU13, mianowicie pojednanie sprawcy z pokrzywdzonym, w szczególności w drodze mediacji.
W realizacji wymienionych warunków można upatrywać sui generis dolegliwości, które spotykają sprawcę w następstwie popełnienia przestępstwa należącego do kategorii przestępstw wymienionych w powołanym przepisie w razie umorzenia postępowania karnego na wniosek pokrzywdzonego. Jeżeli w konkretnym wypadku ograniczenie do niej reakcji prawnokarnej na przestępstwo pozostawałoby w sprzeczności z celami kary, tzn. reakcja ta byłaby niewystarczająca z punktu widzenia tych celów, organ procesowy powinien odmówić uwzględnienia wniosku pokrzywdzonego o umorzenie postępowania (arg. ex art. 59a § 3 KK). Przyjmując inną optykę można stwierdzić, że uwzględnienie tego wniosku i umorzenie postępowania jest wyrazem faktycznej i prawnej oceny przestępstwa zarzucanego podejrzanemu oraz uznania wskazanej reakcji na przestępstwo (pojednania i np. naprawienia szkody) za adekwatną z perspektywy celów kary zarówno w zakresie uwzględniającym stopień społecznej szkodliwości czynu, w zakresie zapobiegawczym oraz naprawczym, jak również w zakresie prewencji ogólnej oraz prewencji szczególnej (art. 59a § 3 w zw. z art. 53 § 1 KK). Zdając sobie sprawę, że zobrazowanie wszystkich wątpliwości, jakie nasuwa omawiana konstrukcja prawna nie jest możliwe, gdyż wykraczałoby poza wąskie ramy niniejszego opracowania, poprzestać można na zwróceniu uwagi, że zastrzeżenie zawarte w art. 59 § 3 KK trudno uznać za dostateczne zabezpieczenie przed swoistą komercjalizacją ścigania karnego i reakcji karnej odbywającą się kosztem realizacji funkcji sprawiedliwościowej i ochronnej prawa karnego62.
[/hidepost]