Obietnice a rzeczywistość – statystyki sądów rejonowych po pięciu latach „reform” (2015–2020)
W warstwie statystycznej raport jest źródłem wielu istotnych poznawczo danych, które nie tylko wskazują na brak wymiernych efektów zapowiadanych i realizowanych reform wymiaru sprawiedliwości, lecz potwierdzają pogłębiający się kryzys sprawności postępowań sądowych, w tym wydłużający się czas ich trwania, a także pogarszające się warunki pracy sędziów. Wyrazem tego są zawarte w raporcie ustalenia, z których wynika, że w sądach rejonowych systematycznie spada liczba czynnych sędziów, a blisko 10% etatów sędziowskich pozostaje stale nieobsadzona. Przekłada się to na stopień indywidualnego obciążenia sędziów pracą. W 2020 r. w pionie spraw cywilnych z repertorium C i Ns wpływ w przeliczeniu na sędziego wyniósł ponad 350 spraw, w pionie spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych z repertoriów P i U było to ponad 300 spraw, a w sprawach rodzinnych tylko z repertorium RC i Nsm około 400 spraw. W pionie spraw karnych z repertorium K wskaźnik wpływu był niższy i wyniósł przeciętnie w przeliczeniu na czynnego sędziego około 200 spraw5. Wystarczająco wymowne jest zestawienie tych danych z innym ustaleniem raportu, z którego wynika, że sędzia w sądzie rejonowym może liczyć na pomoc asystenta w statystycznym wymiarze tylko 1/3 czasu pracy, gdyż jeden asystent przypada na niespełna 3 sędziów (a ściśle 2,89).
Informacje zebrane w raporcie nie są oczywiście kompletne. Zgromadzone dane statystyczne dotyczą wyłącznie sądów rejonowych, a więc nie obejmują czynności podejmowanych przez sądy okręgowe i apelacyjne, a poza tym odnoszą się jedynie do wybranych sfer działalności sądów rejonowych. Dalsze poszerzanie zakresu przedmiotowego raportu zwiększyłoby jednak czasochłonność jego opracowania, w związku z czym decyzja autorów o wprowadzeniu ograniczeń jest w pełni zrozumiała, zważywszy w szczególności na to, że raport jest rezultatem pozazawodowej i społecznej aktywności członków SSP „Iustitia”. Poza tym próba prezentacji całościowej analizy wyników statystycznych osiąganych przez sądy powszechne, nawet w zawężeniu do czynności sądów rejonowych, mogłaby prowadzić wyłącznie do pogorszenia oceny obecnej sytuacji. Wymagałoby to uwzględnienia, że w 2020 r. w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu cywilnym sądy rejonowe zostały obciążone dodatkowym obowiązkiem rozpatrywania (w składzie trzech sędziów) zażaleń na niektóre postanowienia wydawane przez te sądy (art. 3941a KPC). Do sądów rejonowych należy także rozpoznawanie spraw wieczystoksięgowych i rejestrowych, które mają istotne znaczenie dla płynności obrotu gospodarczego i powierzone zostały referendarzom sądowym. Sprawy te często mają masowy charakter, co negatywnie wpływa na sprawność prowadzonych w ich przedmiocie postępowań. Szczególną specyfiką odznaczają się także sprawy upadłościowe i restrukturyzacyjne rozpoznawane przez sądy rejonowe w wydziałach gospodarczych. Wydziały te mierzą się obecnie z sytuacją narastającego wpływu spraw w związku ze zniesieniem ograniczeń w możliwości ogłaszania upadłości osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej6.
Raport spełnia nie tylko podstawową rolę poznawczą, lecz zawiera także rozbudowane uwagi o charakterze analitycznym. Zamieszczone w raporcie informacje zostały opatrzone komentarzami, które służą przedstawieniu możliwych przyczyn wahań poszczególnych parametrów statystycznych i pogarszających się wyników osiąganych przez sądy rejonowe. Podjęte w tej płaszczyźnie analizy są prowadzone na szerokim tle. W raporcie zostały uwzględnione wszystkie działania oraz zaniechania legislacyjne, a także stosowane praktyki, których rezultatem jest obecnie obserwowana dekonstrukcja ustrojowych podstaw oraz zasad organizacji sądowego wymiaru sprawiedliwości w zakresie, w jakim w sposób bezpośredni albo pośredni oddziałuje to na funkcjonowanie sądów rejonowych. Oprócz tego raport stara się wyjaśniać powody nasilającego się kryzysu efektywności sądownictwa powszechnego w poszczególnych rodzajach spraw. W raporcie zwrócono w tej mierze uwagę na powiązanie dynamiki wpływu spraw określonej kategorii z ogólną sytuacją gospodarczą i społeczną kraju, w tym z wprowadzonym w 2019 r. stanem epidemii, a także z innymi zmianami prawa. Notoryczne zmiany prawa zarówno merytorycznego, jak i procesowego, są również przedmiotem analiz pod kątem ich możliwego oddziaływania na przebieg postępowań sądowych. W raporcie nie brakuje także rekomendacji oraz przykładów zaniedbań organizacyjnych, których usunięcie mogłoby przyczynić się do poprawy warunków działania sądownictwa. W sumie raport zawiera wszechstronny opis oraz przekrojowe diagnozy co do kondycji, w jakiej w świetle zebranej bazy informacji znajdują się sądy rejonowe. Oceny tej nie umniejsza to, że raport nie ma charakteru kompleksowego ani nie jest sprawozdaniem, które w pełni wyczerpuje problematykę badania za pomocą metod statystycznych warunków funkcjonowania sądów powszechnych.
Pozytywnie opiniując inicjatywę publikacji raportu, należy wskazać, że stwarza to możliwość zapoznania się z opracowanymi w nim materiałami przez szersze grono odbiorców. Pozwoli to przede wszystkim na upowszechnienie ustaleń zawartych w raporcie w debacie publicznej. Forma publikacji zapewnia, że prezentowane w niej treści mogą być adresowane nie tylko do prawników, lecz także do osób spoza środowiska, które na co dzień obcuje z praktyką wymiaru sprawiedliwości. W ten sposób raport może zapełnić lukę informacyjną, która jest efektem reglamentowania przez Ministra Sprawiedliwości dostępu do danych statystycznych dotyczących sądownictwa powszechnego i która ogranicza możliwość sprawowania w tym zakresie społecznej kontroli. Sporządzenie w takiej sytuacji raportu trzeba uznać za przedsięwzięcie ze wszech miar potrzebne i uzasadnione. Główna zaleta tego opracowania polega na dostarczeniu danych, które demaskują oficjalne deklaracje w sprawie celu i rezultatów działań podejmowanych w ostatnich latach w dziedzinie organizacji sądownictwa7. W tym czasie nie wydarzyło się bowiem nic co mogłoby w sposób całościowy wpłynąć na poprawę jakości realizowania przez sędziów prawa jednostek do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia ich spraw w postępowaniu sądowym prowadzonym bez nieuzasadnionej zwłoki przed właściwym, niezależnym, bezstronnym i niezawisłym sądem (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP). Raport potwierdza natomiast, że działania realizowane w tym zakresie w wielu sferach przyniosły zupełnie przeciwny skutek, prowadząc do pogorszenia sytuacji i obniżenia dotychczasowych standardów. Nie sprzyja to budowie zaufania do sądów oraz do sędziów. Warto by świadomość tego mieli obywatele, których wolności i prawa mają być chronione w postępowaniach sądowych. Recenzowana publikacja stanowi źródło koniecznej do tego wiedzy.
* Autor jest sędzią, doktorem habilitowanym nauk prawnych, profesorem Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
1 Dz.U. z 2021 r. poz. 955.
2 Przede wszystkim zarządzenia MS z 19.6.2019 r. w sprawie organizacji i zakresu działania sekretariatów sądowych oraz innych działów administracji sądowej (Dz.U. MS z 2019 r. poz. 138 ze zm.); dalej jako: instrukcja.
3 Przewidzianej w art. 9 § 2a ustawy z 27.7.2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2020 r. poz. 2072).
4 Przy czym odesłanie do opracowań jednoczonych nie działa z powodu błędu zob. https://isws.ms.gov.pl/pl/baza-statystyczna/opracowania-jednoroczne/ (dostęp 11.10.2021 r.).
5 Raport nie zawiera danych o indywidualnym obciążeniu sędziów orzekających w sprawach gospodarczych z repertorium GC.
6 Co jest następstwem uchylenia art. 4914 ustawy z 28.2.2003 r. – Prawo upadłościowe (Dz.U. z 2020 r. poz. 1228) na mocy art. 1 pkt 57 ustawy z 30.8.2019 r. o zmianie ustawy – Prawo upadłościowe oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2019 r. poz. 1802).
7 Podobne wnioski płyną także z niedawnego raportu Fundacji Court Watch Polska, por. B. Kociołowicz-Wiśniewska, B. Pilitowski, współpraca G. Demel, Ocena polskiego sądownictwa w świetle badań, vol 3. Bilans efektów reform polskiego wymiaru sprawiedliwości w latach 2017–2020, Toruń 2021, zob. https://courtwatch.pl/ (dostęp 11.10.2021 r.).