Obywatelski Monitoring Sądów. Idea i wyniki badań

Obywatelski Monitoring Sądów jest programem prowadzonym od 2010 r. przez Fundację Court Watch Polska. Fundacja powstała w celu długofalowej realizacji idei court watch w Polsce, czyli zachęcania obywateli do korzystania z prawa do publicznego procesu i prowadzenia stałego społecznego nadzoru nad tym, jak jest sprawowana władza sądownicza.

Wprowadzenie

W dużym uproszczeniu, program Obywatelskiego Monitoringu Sądów polega na tym, że wolontariusze nieposiadający wykształcenia prawniczego, po podstawowym przeszkoleniu, biorą udział w charakterze publiczności w przypadkowo wybranych rozprawach w swoich lokalnych sądach i przekazują Fundacji usystematyzowane obserwacje z tych wizyt. Do tej pory przeprowadzone zostały dwa roczne cykle badawcze, przy współudziale łącznie ponad 500 obserwatorów; wzięli oni udział w przeszło 8000 rozprawach i posiedzeniach w ponad 100 sądach rejonowych i okręgowych w całym kraju. W listopadzie 2011 r. oraz we wrześniu 2012 r. opublikowane zostały raporty podsumowujące wyniki tych obserwacji i zaprezentowano je na konferencjach; niektóre dane zostały następnie opisane przez prasę. W kilkunastu przypadkach ideę działania Fundacji oraz wyniki monitoringu w poszczególnych sądach przedstawiono osobiście w trakcie spotkań z sędziami i/lub prezesami tych sądów. Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie:

1)       rozumienia idei i celowości obywatelskiego monitoringu sądów, a także

2)       kluczowych ustaleń dotychczasowych badań szerszemu gronu sędziów.

[hidepost=1]

Cele

Pierwszym celem monitoringu jest uzyskanie możliwie rzetelnej i szerokiej wiedzy na temat praktyki funkcjonowania polskich sądów, tego, jak są one odbierane przez obywateli. Nie są to kolejne badania opinii społecznej, ale dokumentacja rzeczywistych doświadczeń osób, które znalazły się w sądzie.

Drugim, równorzędnym celem programu Obywatelskiego Monitoringu Sądów, jest edukacja prawna samych obserwatorów oraz budowa zaufania do sądownictwa w Polsce poprzez umożliwienie osobistego kontaktu z sądem. Upatrujemy bowiem źródeł niskiego zaufania Polaków do sądów częściowo w braku osobistych doświadczeń z sądowym wymiarem sprawiedliwości. Wskutek tego obraz sądów w masowej świadomości kształtowany jest przez doniesienia prasowe, fabularyzowane reality-shows oraz filmowe stereotypy.

Trzecim celem, jaki sobie stawiamy, jest próba zapoczątkowania szeregu pozytywnych zmian w sposobie funkcjonowania polskich sądów, które pomogłyby sądom wzbudzać zaufanie do wymiaru sprawiedliwości i rządów prawa w Polsce. Zależy nam, by polskie sądy były bardziej otwarte dla obywateli i w większym stopniu liczyły się z tym, jakie skutki społeczne przynosi ich działalność. Dążenie do zmiany poprzedzone badaniami stanowi cechę charakterystyczną wszystkich organizacji strażniczych(ang. ­watchdog), do których zalicza się Fundacja Court Watch Polska.

Sędziowie to szczególna grupa zawodowa: nie bez powodu społeczeństwo, powierzając im władzę sądzenia, jednocześnie przyznało im znaczną autonomię. Niezależność sędziów nie oznacza oczywiście braku nadzoru i kontroli. Nie sugerujemy, że kontrola społeczna w postaci monitoringu obywatelskiego jest niezbędna dlatego, że sędziowie nie podlegają żadnej kontroli. Niemniej, w porównaniu z większością innych grup zawodowych, sędziowie są odpowiedzialni głównie przed członkami swojej profesji. Liczymy na to, że poczucie, iż opinii publicznej zależy na tym, jak sprawuje się władzę sądowniczą w Polsce, będzie wpływać motywująco na samych sędziów. W konsekwencji eliminowane będą zjawiska niepożądane, które – choć dotyczą znakomitej mniejszości sędziów – szkodzą całemu środowisku, kształtując jego negatywny wizerunek. Prawo do obserwowania rozpraw, podobnie jak prawo do komentowania wyroków (co w Polsce dla wielu, nawet dla części osób publicznych, wciąż wydaje się tabu czy nietaktem)1, są jedynymi pozostającymi w rękach społeczeństwa instrumentami społecznej kontroli nad sprawowaną w jego imieniu trzecią władzą. Skuteczne działanie społeczeństwa obywatelskiego w tym zakresie i liczenie się środowiska sędziowskiego z opinią społeczną to najlepsze zabezpieczenie i przeciwwaga dla prób ekspansji nadzoru sprawowanego przez władzę wykonawczą.
[/hidepost]