Odpowiedzialność cywilna sędziego za naruszenie czci w postępowaniu cywilnym
[hidepost]
Przesłanki i zasady odpowiedzialności sędziego za naruszenie dóbr osobistych
Przyjmując, że sędzia może ponosić odpowiedzialność cywilną za naruszenie dóbr osobistych strony (uczestnika) postępowania cywilnego lub osób trzecich, w pierwszej kolejności ustalić trzeba przesłanki tej odpowiedzialności. Należy przy tym od razu zauważyć, że do naruszenia dóbr osobistych przez sędziego może dojść w treści orzeczenia sądowego (najczęściej jednak w uzasadnieniu do tego orzeczenia14) albo przy okazji wykonywania innych czynności związanych ze sprawowaniem władzy sądowniczej w ramach postępowania cywilnego.
Analiza art. 24 § 1 KC pozwala przyjąć, że w zakresie roszczeń niemajątkowych wymienionych w tym przepisie przesłankami odpowiedzialności są:
1) naruszenie dobra osobistego lub tylko zagrożenie naruszenia dobra osobistego oraz
2) bezprawność czynu, w wyniku którego doszło do naruszenia lub zagrożenia naruszenia dobra osobistego.
Kwestia komplikuje się w odniesieniu do roszczeń majątkowych, gdyż art. 24 § 1 zd. 3 KC wskazuje, że „na zasadach przewidzianych w kodeksie” uprawniony może żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na określony cel społeczny. Podstawą prawną dochodzenia takiego zadośćuczynienia jest art. 445 lub 448 KC. Biorąc pod uwagę rozważane zagadnienia, znaczenie zachowuje przepis art. 448 KC. Istotne rozbieżności w doktrynie dotyczą tego, czy dla dochodzenia zadośćuczynienia pieniężnego za naruszenie dóbr osobistych na podstawie art. 448 KC konieczna jest wina sprawcy15, czy wystarcza bezprawność jego zachowania16. W orzecznictwie dominuje pogląd, że art. 448 KC wprowadza konieczność przypisania sprawcy winy17. Znajduje on z pewnością silne uzasadnienie w treści art. 24 § 1 zd. 3 KC, który nakazuje stosować „zasady przewidziane w kodeksie” dla dochodzenia zadośćuczynienia pieniężnego za naruszenie dóbr osobistych. Te „zasady” określone zostały w Tytule VI Księgi Trzeciej Kodeksu cywilnego poświęconemu czynom niedozwolonym18. Nie budzi jednak wątpliwości, że podstawową zasadą odpowiedzialności deliktowej jest zasada winy (por. art. 415 KC)19. Trudno równocześnie przyjąć, że „zasady”, do których odsyła art. 24 § 1 zd. 3 KC, są tożsame w zakresie przesłanek odpowiedzialności z przyjętymi w art. 24 § 1 KC, gdyż wówczas owo odesłanie stałoby się zbędne20. Z drugiej jednak strony, budzi sprzeciw różnicowanie przesłanek odpowiedzialności ze względu na wybrane środki ochrony (dodatkowa przesłanka zawinienia, jeśli uprawniony wybiera środki majątkowe ochrony dóbr osobistych). Pomimo kontrowersji, w dalszych rozważaniach przyjąć należy winę jako dodatkową przesłankę (zasadę) odpowiedzialności w przypadku dochodzenia przez uprawnionego roszczeń majątkowych. Wystarczy przy tym wina w jakiejkolwiek postaci (culpa levissima)21.
W odniesieniu do przesłanki bezprawności należy podzielić jednoznaczne stanowisko P. Machnikowskiego, że każde naruszenie dóbr osobistych jest bezprawne z natury rzeczy (gdyż istnieje ogólny zakaz naruszania dóbr osobistych), a zatem ocena odpowiedzialności za takie naruszenia dotyczy istnienia okoliczności wyłączających bezprawność naruszenia22. Wśród najważniejszych okoliczności wyłączających bezprawność naruszenia dobra osobistego wymienia się zgodę pokrzywdzonego, działanie na podstawie ustawy oraz działanie na własne ryzyko23. Jeśli do naruszenia dobra osobistego dochodzi przy wykonywaniu władzy sądowniczej, to problem bezprawności takiego naruszenia wymaga zwrócenia uwagi na kilka kwestii.
Po pierwsze, bez względu na to, czy do naruszenia dóbr osobistych dochodzi w orzeczeniu lub uzasadnieniu do tego orzeczenia, czy w postępowaniu poprzedzającym jego wydanie, to uprawomocnienie się orzeczenia w żadnym razie nie wyklucza, czy raczej – nie sanuje, naruszenia dóbr osobistych dokonanego w jego treści (uzasadnieniu) lub w toku wcześniejszych czynności24. Również oddalenie przez sąd II instancji środka zaskarżenia jako bezzasadnego wskazujące, że sąd działał w ramach kompetencji i na podstawie prawnej rozstrzygając o przedmiocie danego postępowania, nie wyklucza odpowiedzialności za naruszenie dóbr osobistych w toku postępowania lub nawet w treści tego orzeczenia (uzasadnienia do niego)25. We wszystkich powyższych przypadkach można zatem nadal poszukiwać bezprawności naruszenia dobra osobistego.
Po drugie, jeśli do naruszenia dóbr osobistych doszło w orzeczeniu sądowym, nie jest konieczne uprzednie wnoszenie skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 4241 i n. KPC)26. Naruszenie dóbr osobistych w treści orzeczenia (uzasadnienia do orzeczenia) następuje, co do zasady, tylko przy okazji rozstrzygania o przedmiocie postępowania (orzeczenie lub uzasadnienie jest nośnikiem naruszenia dóbr osobistych). Sędzia popełnia w takim przypadku czyn, który uzasadnia jego osobistą odpowiedzialność opartą na art. 24 § 1 KC. Nie można jednak wykluczyć bardziej złożonych sytuacji, w których do naruszenia dóbr osobistych dochodzi w wyniku kumulacji kilku czynników, przy czym jednym z nich jest orzeczenie sądowe. Można tu wskazać sytuację, w której sąd odmawia wyłączenia jawności zewnętrznej rozprawy, a obecność publiczności na sali rozpraw warunkuje naruszenie dóbr osobistych (np. czci zewnętrznej) lub zwiększa dolegliwość naruszenia tych dóbr (w związku z obecnością większej liczby osób). Problem rozpoczyna się na etapie wadliwego orzeczenia o odmowie wyłączenia jawności zewnętrznej, które jest niezaskarżalne27. Orzeczenie sądowe jest w takim przypadku jednym z elementów czynności sprawczej, jaką jest naruszenie dobra osobistego (nie jest nośnikiem naruszenia). Również i w takim przypadku brak konieczności uzyskania orzeczenia o niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, i to nie ze względu na treść art. 4241b KPC, ale podmiotowy zakres zastosowania art. 4171 § 2 KC ograniczony do Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego lub innych osób prawnych wykonujących zadania zlecone z zakresu władzy publicznej.
[/hidepost]