Odpowiedzialność cywilna sędziego za naruszenie czci w postępowaniu cywilnym

dr Grzegorz Matusik

[hidepost]

Po trzecie, nie można przyjąć, że na skutek wdrożenia postępowania sądowego, strona zgadza się na naruszanie jej dóbr osobistych w tym postępowaniu, co stanowi okoliczność wyłączającą bezprawność naruszenia. Oczywiste jest, że powód składając pozew (wnioskodawca składając wniosek) w określonym zakresie rezygnuje z zachowania jedynie dla siebie prywatnych aspektów swojego życia związanych z inicjowanym postępowaniem cywilnym (przenosi wycinek sfery prywatności do sfery publicznoprawnej dostępnej dla szerszej grupy osób)²⁸. Nie budzi jednak wątpliwości, że nie wyraża tym samym zgody na naruszanie jego dóbr osobistych w postaci czci wewnętrznej czy zewnętrznej przez samego sędziego ponad miarę wynikającą z istoty danego postępowania. Tym bardziej trudno mówić o zgodzie pozwanego na naruszanie jego dóbr osobistych, skoro nie ma on wpływu na swoją rolę w takim postępowaniu.

Po czwarte, specyfika wykonywania władzy sądowniczej, orzekania i prowadzenia postępowania może prowadzić do wniosku, że jest to działanie na podstawie przepisów proceduralnych i ustrojowych, a więc zachodzi przesłanka wyłączenia bezprawności działań sędziego (oparcie się na przepisach ustawy)²⁹. Jak jednak słusznie podkreślono w orzecznictwie, przepisy te tworzą pewien wzór ustawowy postępowania i treści orzeczenia³⁰. Zachowanie sędziego może wykraczać poza ten wzorzec ustawowy, co samo przez się nie wyklucza tego, że wydane orzeczenie ostanie się w toku instancji. W przywołanym już orzeczeniu z 4.4.2014 r.³¹ przyjęto, że: „bezprawność, a więc niezgodność czynności sędziego w toku postępowania z prawem musi wynikać z jego oczywistych, rażących błędów w zakresie stosowania przepisów proceduralnych lub stanowić działanie wykraczające w sposób oczywisty i niepodlegający dyskusji poza te przepisy”. Należy doprecyzować kategorię tzw. kwalifikowanych postaci naruszenia prawa (tj. „rażących” czy „oczywistych”). Ciężar oceny powinien zostać przeniesiony na zastosowanie kryteriów celowości podjętych przez sędziego działań, sposobu i formy wyrazu, rzetelności, proporcjonalności i specyfiki sprawy. Powyższe uwagi wskazują, że przy ocenie bezprawności zachowań sędziego konieczne jest uwzględnienie jednak pewnych elementów tradycyjnie uznawanych za subiektywne, i charakterystyczne dla oceny winy i jej stopnia³². Należy uznać, że taka modyfikacja przesłanki bezprawności jest konieczna, ze względu na specyfikę działalności orzeczniczej. Bezprawne są więc nie tylko działania sędziego nieznajdujące w ogóle oparcia w ustawie (np. znieważenie świadka na sali rozpraw przez wulgarne zwrócenie się do niego), ale również działania pozornie podejmowanie na podstawie ustawowego upoważnienia, ale niecelowe, nierzetelne, nieproporcjonalne i w nieodpowiedniej formie dla danego typu sprawy lub żadnej sprawy.

Po piąte, jeśli do naruszenia dóbr osobistych strony dojdzie w toku postępowania przed wydaniem orzeczenia w sprawie (np. w toku rozprawy przy zadawaniu pytań, udzielaniu głosu), strona postępowania może reagować składając wniosek o wyłączenie sędziego (art. 49 KPC). Niejednokrotnie naruszenie dóbr osobistych wypowiedzią w toku rozprawy może uzasadniać wątpliwość co do bezstronności sędziego w tej sprawie³³. Środek ten jednak nie jest adekwatny do wszystkich przypadków naruszenia dóbr osobistych, a poza tym nie usuwa skutków tego naruszenia (działa jedynie na przyszłość). Nie warunkuje on też dochodzenia roszczeń związanych z naruszeniem dóbr osobistych.

Osobnej uwagi wymaga kwestia wykazania winy sędziego w przypadku dochodzenia roszczeń majątkowych przez pokrzywdzonego. Zgodnie z dominującą normatywną teorią winy, dla jej przyjęcia niezbędna jest możliwość postawienia zarzutu z bezprawnego zachowania³⁴. W grę może wchodzić każda postać winy nieumyślnej, a tym bardziej wszelkie postacie umyślnego działania. Przy takim ujęciu postaci zawinienia oraz biorąc pod uwagę specyfikę naruszenia czynów polegających na naruszeniu dóbr osobistych, ekskulpacja sędziego może okazać się trudna³⁵.

Wybrane przypadki naruszenia czci przez sędziego w postępowaniu cywilnym

Cześć wewnętrzna może zostać naruszona poprzez wypowiedzi opisowe (o faktach), weryfikowalne testem prawdy³⁶. Naruszenie może polegać na umieszczeniu w treści orzeczeń (uzasadnień) lub w toku czynności prawdziwych (a także nieprawdziwych), zbędnych informacji o faktach, które naruszają cześć.

Przykładowo, w uzasadnieniu do orzeczenia zapadłego w sprawie o zapłatę wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości pojawia się stwierdzenie, że powód został prawomocnie skazany za niealimentację. W trakcie informacyjnego słuchania stron w sprawie o zapłatę odszkodowania sędzia zadaje pytanie z określonym założeniem: czy w związku z tym, że powód jest wielokrotnie skazany za przestępstwa drogowe, nie działa w niniejszym postępowaniu w celu wyłudzenia odszkodowania?

Naruszenie może też polegać na powołaniu nieprawdziwych informacji o faktach, na których podstawie doszło do wydania orzeczenia. Błędy sądu w takim przypadku powinny być usuwane w drodze środków zaskarżenia (zarzut błędnych ustaleń faktycznych, przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów)³⁷. Jednak w wyjątkowych przypadkach powoływanie nieprawdziwych faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy również może stanowić naruszenie dóbr osobistych³⁸. Należy też mieć na uwadze, że do naruszenia dóbr osobistych stron może dojść poprzez użycie wulgaryzmów kierowanych ad personam. Nie jest wykluczone naruszenie dóbr osobistych przez sędziego poprzez notoryczne i obraźliwe przekręcanie nazwiska, brak zachowania powagi w trakcie posiedzenia lub tworzenie atmosfery zastraszenia.

[/hidepost]