Osoby niepełnoletnie przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka
Niniejszy artykuł przedstawia wybrane zagadnienia z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka1 w sprawach z udziałem osób niepełnoletnich. Pomimo, że ETPCz nie reguluje w sposób szczególny praw osób niepełnoletnich, w swoim orzecznictwie wyznaczył standardy, które należy stosować w postępowaniach prowadzonych w sprawach tych osób zarówno karnych, jak i cywilnych. Trybunał szczególnie akcentuje też konieczność kształtowania i sprawowania wymiaru sprawiedliwości w sposób przyjazny dzieciom.
[hidepost]
Wprowadzenie
Budowa wymiaru sprawiedliwości przyjaznego dzieciom należy do celów Rady Europy. W ramach jego realizacji pod auspicjami Rady Europy opracowano wiele dokumentów, z których najbardziej istotne mają rangę konwencji międzynarodowych. Jedna z nich – EKPCz – ustanowiła Europejski Trybunał Praw Człowieka, czyli sąd międzynarodowy stojący na straży przestrzegania Konwencji przez państwa będące jej sygnatariuszami. Konwencja nie zawiera postanowień odnoszących się
w sposób wyraźny do osób niepełnoletnich. Jedynie art. 5 § 1 d) EKPCz dopuszcza możliwość pozbawienia nieletniego wolności pod warunkiem spełnienia przesłanek przewidzianych tym przepisem. Zgodnie z brzmieniem tego artykułu, pozbawienie wolności nieletniego może nastąpić wyłącznie w celach wychowawczych
lub w związku z toczącym się przeciwko niemu postępowaniem karnym i w sposób zgodny z prawem krajowym.
Pomimo braku wyraźnego odwołania w tekście Konwencji do osób niepełnoletnich, niektóre z jej postanowień są intepretowane przez Trybunał w sposób służący wzmocnieniu ochrony ich praw. Należą do nich m.in. art. 2 (prawo do życia), art. 3 (zakaz tortur i poniżającego i nieludzkiego traktowania), art. 4 (zakaz niewolnictwa), art. 5 (prawo do wolności osobistej), art. 6 (prawo do rzetelnego procesu sądowego) czy art. 8 (prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego).
Złożenie skargi
Możliwość złożenia skargi do Trybunału przez osobę niepełnoletnią nie podlega żadnym szczególnym ograniczeniom. Zgodnie z art. 34 EKPCz, prawo złożenia skargi przysługuje każdej osobie, która uważa się za ofiarę naruszenia jej praw gwarantowanych Konwencją przez jedną z Wysokich Układających się Stron. Z przepisu tego wynika, że prawo do skargi nie jest uzależnione od tego, czy w świetle prawa krajowego skarżący posiada pełną zdolność do czynności prawnych lub zdolność procesową.
Osoby niepełnoletnie mogą złożyć skargę samodzielnie.
Najczęściej jednak skargi dotyczące osób niepełnoletnich są składane przez ich przedstawicieli, głównie rodziców, szczególnie w sprawach dotyczących również interesów tych ostatnich. Dotyczą one głównie aspektów poszanowania prawa do życia rodzinnego takich jak problemy z wykonywaniem władzy rodzicielskiej, prawo do kontaktów z dzieckiem, uprowadzenie dziecka za granicę czy umieszczenie w placówce opiekuńczo-wychowawczej.
Orzecznictwo wskazuje na elastyczne podejście Trybunału w przedmiocie uprawnienia do złożenia skargi w imieniu osoby niepełnoletniej. Przykładowo, dopuszcza się taką możliwość w odniesieniu do rodzica niewykonującego uprawnień rodzicielskich w stosunku do małoletniego, rodzica rozwiedzionego niesprawującego opieki nad dzieckiem czy też rodzica dziecka urodzonego w związku pozamałżeńskim. W sprawie Scozzari i Giunta przeciwko Włochom3 matka, którą sąd pozbawił władzy rodzicielskiej, mogła złożyć skargę w imieniu swych małoletnich dzieci w celu obrony ich praw w relacjach z osobami sprawującymi nad nimi opiekę. Skarżąca twierdziła m.in., że dzieciom grozi ryzyko traktowania niezgodnego z art. 3 EKPCz ze względu na fakt, że wśród członków personelu placówki opiekuńczo-wychowawczej, w której małoletni zostali umieszczeni, były osoby uprzednio karane za akty przemocy wobec dzieci. W sprawie tej Trybunał podkreślił, że wyłączenie możliwości złożenia skargi przez rodzica biologicznego, którego władza rodzicielska została zawieszona, w sytuacji sporu co do spraw dotyczących interesu małoletniego z podmiotem lub instytucją, którym powierzono opiekę nad dzieckiem, mogłoby prowadzić do wyłączenia spod kognicji Trybunału istotnych kwestii dotyczących interesu dziecka i w rezultacie do pozbawienia małoletniego skutecznej ochrony jego praw gwarantowanych Konwencją. W sprawie Giusto, Bornacin i V. przeciwko Włochom4 Trybunał zasygnalizował jednak, że szeroko rozumiana legitymacja do złożenia skargi w imieniu osoby niepełnoletniej może podlegać ograniczeniom. Skarżący – obywatele włoscy – zarzucali, że decyzja władz włoskich zezwalająca na repatriację na Białoruś 12-letniej sieroty, którą kilkakrotnie gościli u siebie w ramach wymiany o charakterze humanitarnym, prowadzi do naruszenia m.in. art. 3 i 8 EKPCz. Skarżący podnosili, że repatriacja naraża dziecko na nieludzkie i poniżające traktowanie z powodu warunków panujących w białoruskim sierocińcu oraz stanowi dla niego niezwykle trudne doświadczenie emocjonalne ze względu na przymusową rozłąkę ze skarżącymi. Nie przesądzając kwestii legitymacji skarżących do działania w sprawie uznanej za niedopuszczalną z innych powodów, Trybunał zasygnalizował wątpliwości co do tego, czy mogli oni złożyć skargę w imieniu małoletniej. Trybunał podkreślił, że w sprawach o podobnym charakterze problem legitymacji do złożenia skargi nie może być traktowany w sposób formalistyczny i że przy jej rozpatrywaniu należy wziąć pod uwagę okoliczności sprawy, przede wszystkim charakter więzi łączącej skarżącego z dzieckiem, przedmiot i cel skargi oraz istnienie ewentualnego konfliktu interesów między zainteresowanym a dzieckiem. W tej konkretnej sprawie Trybunał zwrócił uwagę na brak po stronie skarżących jakichkolwiek uprawnień opiekuńczych wobec małoletniej oraz brak więzi biologicznej między nimi. Zauważył również, że wniosek skarżących o adopcję dziecka został oddalony przez sąd włoski, że nigdy nie występowali oni z wnioskiem o ustanowienie ich opiekunami dziecka oraz że nie legitymowali się pełnomocnictwem upoważniającym ich do jego reprezentowania.
[/hidepost]