Pozycja procesowa referendarza sądowego w świetle regulacji elektronicznego postępowania upominawczego
[hidepost]
Uprawnienie do wydania nakazu zapłaty
De lege lata wątpliwości może budzić uprawnienie referendarza sądowego sprowadzające się do możliwości wydawania nakazów zapłaty, które przyznane zostało referendarzom nie tylko w elektronicznym postępowaniu upominawczym, ale także w „tradycyjnym” postępowaniu upominawczym (art. 3531 § 2 KPC) oraz europejskim postępowaniu nakazowym (art. 50516 § 2 KPC). Wspomniane wątpliwości związane są przede wszystkim z brzmieniem art. 175 ust. 1 Konstytucji RP, będącego logiczną konsekwencją gwarantowanego konstytucyjnie prawa do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd (art. 45 Konstytucji RP). Artykuł 175 ust. 1 Konstytucji RP zastrzega wymierzanie sprawiedliwości wyłącznie dla sądów, ustanawiając tym samym zasadę sądowego wymiaru sprawiedliwości6. W świetle powyższych przepisów, kwestia konstytucyjności przyznanej referendarzom kompetencji do wydania nakazów zapłaty wydaje się co najmniej dyskusyjna. Nie może bowiem ulegać wątpliwości, że wydanie nakazu zapłaty stanowi element sprawowania wymiaru sprawiedliwości, którego realizację powierzono organom niesądowym, a nie sądom.
Wydanie nakazu zapłaty z pewnością mieści się w pojęciu sprawowania wymiaru sprawiedliwości, gdyż w czynności tej występuje element bezpośredniego rozstrzygania sporu wynikającego z konkretnej normy prawnej7. Skoro, zgodnie z brzmieniem art. 3531 § 1 KPC, sąd wydając nakaz zapłaty rozstrzyga sprawę, to parafrazując brzmienie tego przepisu należałoby stwierdzić, że również „referendarz rozstrzyga sprawę wydając nakaz zapłaty”8. Wydając nakaz zapłaty referendarz sądowy rozstrzyga zatem spór o prawo, jaki w procesie wynika z samego faktu wniesienia powództwa, co stanowi o istocie sądowego wymiaru sprawiedliwości. Ocena niezbędna do wydania nakazu zapłaty wiąże się przecież z koniecznością ustalenia merytorycznych przesłanek zasadności powództwa, choć nie w wyniku postępowania dowodowego9.
Choć istota elektronicznego postępowania upominawczego oraz „tradycyjnego” postępowania upominawczego nie uwzględnia postępowania dowodowego, to jednak nie można przyjąć, że w tych postępowaniach nakaz zapłaty wydawany jest automatycznie, jeżeli tylko pozew został prawidłowo wniesiony. Tym samym trudno byłoby zatem przyjąć – na wzór systemu niemieckiego – że wydawanie nakazów nie mieści się w sferze sprawowania wymiaru sprawiedliwości, gdyż nie jest rozstrzyganiem o słuszności dochodzonego roszczenia, a przedmiotem badania jest jedynie zachowanie warunków formalnych pozwu10. Przed wydaniem nakazu zapłaty konieczne jest bowiem zbadanie merytorycznej treści żądania i rozstrzygnięcie, czy według treści pozwu nie zachodzi jedna z sytuacji uniemożliwiających wydanie nakazu (art. 499 w zw. z art. 50528 KPC; art. 499 KPC), co wymaga w szczególności dokonania oceny zasadności roszczenia. Referendarz musi zatem każdorazowo ocenić, czy na podstawie przytoczonych w pozwie okoliczności faktycznych powodowi przysługuje prawo do żądania od pozwanego określonego świadczenia, gdyż ewentualna bezzasadność roszczenia wyklucza możliwość wydania nakazu zapłaty11. Przeprowadzana przez referendarza ocena zasadności powództwa sprowadza się do analizy prawa materialnego i procesowego, z którego wynika, że powodowi przysługuje lub też nie przysługuje określone świadczenie12. Należy także pamiętać, że ujęte w treści art. 499 KPC wyliczenie przyczyn uniemożliwiających wydanie nakazu zapłaty, w tym również nakazu w elektronicznym postępowaniu upominawczym, nie jest wyczerpujące, jako że nakaz zapłaty nie będzie mógł zostać wydany również z przyczyn niewskazanych w treści wspomnianego przepisu13. Zasadniczo brak podstaw do wydania nakazu zapłaty zachodzi w każdym wypadku, w którym nie można w sposób niebudzący wątpliwości przyjąć – na podstawie dostępnego w pozwie materiału – zasadności dochodzonego roszczenia i dopuszczalności jego dochodzenia w sądowym postępowaniu cywilnym. Działania sprowadzające się do oceny takich przesłanek powinny zostać ocenione jako niewątpliwie wkraczające w sferę sprawowania wymiaru sprawiedliwości.
Podobnie przedstawia się problematyka wydawania przez referendarza sądowego nakazów zapłaty w europejskim postępowaniu nakazowym, które to uprawnienie referendarz uzyskał na skutek nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego, przeprowadzonej w celu ułatwienia stosowania rozporządzenia ustanawiającego postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty14. Wydawanie nakazów zapłaty w europejskim postępowaniu nakazowym, podobnie jak w przypadku wydawania nakazów w postępowaniu upominawczym i elektronicznym postępowaniu upominawczym, również sprowadza się bowiem do rozstrzygania sprawy. Wydanie rozstrzygnięcia w postaci nakazu zapłaty w europejskim postępowaniu nakazowym wymaga uprzedniego zbadania nie tylko warunków formalnych pozwu, lecz także ogólnego stwierdzenia, czy pozew wydaje się być uzasadniony (art. 8 rozporządzenia 1896/2006). Stwierdzenie takie wymaga przeprowadzenia oceny zasadności roszczenia, która może prowadzić w szczególności do eliminacji roszczeń w sposób oczywisty nieuzasadnionych lub niedopuszczalnych (pkt 16 zd. 2 preambuły rozporządzenia 1896/2000), co również wydaje się umieszczać takie rozstrzygnięcie w sferze sprawowania wymiaru sprawiedliwości.
Chociaż uprawnienie do wydawania nakazów zapłaty w elektronicznym postępowaniu upominawczym, „tradycyjnym” postępowaniu upominawczym oraz europejskim postępowaniu nakazowym mieści się w sferze sprawowania wymiaru sprawiedliwości, to jednak w literaturze15 podnosi się, że powierzenie tego uprawnienia referendarzom sądowym nie narusza zasady sądowego wymiaru sprawiedliwości. W uzasadnieniu powyższej tezy wskazuje się, że sądowy wymiar sprawiedliwości nie oznacza, iż wszystkie sprawy i spory dotyczące sytuacji prawnej jednostki muszą być od początku rozstrzygane przez sądy, zawsze jednak sądom musi przysługiwać pozycja nadrzędna, umożliwiająca zweryfikowanie prawidłowości rozstrzygnięcia każdego organu pozasądowego16.
[/hidepost]