Prawno-historyczne uwarunkowania pojedynku w prawie polskim a ich wpływ na współczesne orzecznictwo sądowe

Niniejszy artykuł przedstawia historyczne uwarunkowania instytucji pojedynku oraz sposób i zakres jego karalności na przestrzeni wieków i we współczesnych czasach. Wydaje się być zaskakujące, na co wskazuje Autor opracowania, że polskie sądy obecnie również nawiązują do tej instytucji. Dający do myślenia jest też kontekst, w jakim jest ona przywoływana w orzeczeniach sądowych.

[hidepost=1]

Krótka historia pojedynku

Instytucja pojedynku pochodzi od starożytnego obyczaju stawania do walki w pojedynkę przedstawicieli dwóch walczących ze sobą stron1. W starożytności starcie wojowników reprezentujących wrogie sobie armie poprzedzało bitwę i było formą zademonstrowania przeciwnikowi kunsztu i sprawności bojowej. Niekiedy pojedynek zastępował starcie wojsk, które poprzez dobrowolnie wyrażoną zgodę na pojedynek, aprobowały także uznanie przegranej całej armii w przypadku klęski biorącego udział w pojedynku reprezentanta.

W okresie średniowiecza pojedynek był formą rozwiązania sporu prawnego w formie ordaliów. Wysoką wartość pojedynku jako sposobu rozwiązania konfliktu uzasadniano bowiem wiarą, że Bóg nie dopuści do zwycięstwa osoby, która na to nie zasługuje2. Pojedynki w tym czasie były też formą rozrywki podczas turniejów rycerskich. Przy czym, ich organizowanie uzasadniano przede wszystkim potrzebą utrzymywania w pełnej gotowości bojowej ówczesnego rycerstwa.

Pomimo odwołań do boskiej natury pojedynków sądowych, Kościół zdecydowanie je potępiał3. Podczas soboru trydenckiego hierarchowie kościelni uznali, że pojedynek, jako sprzeczny z przykazaniem „nie zabijaj”, powinien ulec likwidacji4. Uznano, że zarówno uczestnicy pojedynku, jak isekundanci, za udział i jego organizację powinni ponosić karę ekskomuniki oraz konfiskaty całego majątku5.

W XVI w. początkowo jedynie we Francji, a z czasem również iw całej Europie, pojedynek stał się sposobem rozstrzygania sporów o honor. Ówcześnie panujący traktowali je w sposób zmienny. Pierwszym monarchą, który zaakceptował tę formę rozwiązywania sporów honorowych, był król francuski Henryk II. Z kolei jego syn, Karol IX, był ich zdecydowanym przeciwnikiem, wydając w 1566r. edykt zakazujący organizowania pojedynków pod karą śmierci6. Kolejno panujący po nim Henryk Walezy oraz Henryk IV zezwolili na ich odbywanie jedynie za zgodą monarchy. Wefekcie w całym XVII w. w pojedynkach życie straciło ok. 30 000 osób.

Odbywaniu pojedynków sprzeciwiał się Napoleon Bonaparte. Uważał on, że pojedynki pomiędzy oficerami prowadzą do osłabiania kadry oficerskiej armii, która podczas licznych kampanii wojennych była przedmiotem jego szczególnej troski. Zwyczaj pojedynkowania się miał jednak we Francji zbyt długą tradycję i cesarz pomimo swojej antypatii, musiał ten fakt tolerować7.

Podobną drogę zwyczaj pojedynkowania się przebył w Polsce. Co prawda, średniowieczne polskie prawo nie znało instytucji pojedynku jako sposobu rozwiązywania sporów sądowych8, niemniej jednak zwyczaj ten pojawił się na ziemiach polskich wraz z rozpoczęciem procesu lokowania miast na prawie magdeburskim. Pojedynki były też jedną zform rozwiązywania sporów międzypaństwowych. Kilkakrotnie okazało się bowiem, że rycerze polscy wyzywali na pojedynek Krzyżaków pomawiających kolejno Litwinów o bałwochwalstwo oraz Polaków o podpalanie miast wCzechach9.

W dobie odrodzenia wzrost znaczenia politycznego szlachty doprowadził do rozpowszechnienia pojedynków organizowanych w obronie czci ihonoru10. Wślad za tym pojawiły się postulaty zakazania ich na mocy prawa. Przepisy zakazujące pojedynków pojawiły się podczas sejmu koronacyjnego Zygmunta III Wazy. Prawo zakazywało także organizowania pojedynków na Litwie. Pojedynki mogły być zatem organizowane jedynie za zgodą króla lub hetmana11. Niska skuteczność egzekwowania łamanych przepisów nie zmieniła jednak nawyku szlachty, która kultywując rycerskie tradycje pojedynkowała się dość często ichętnie do samego upadku Rzeczpospolitej12.

W okresie zaborów wpierwszej połowie XIX w. pojedynki najczęściej organizowano w środowisku byłych żołnierzy napoleońskich oraz armii Królestwa Polskiego, którzy w ten sposób rozwiązywali spory wynikające ze specyficznego rozumienia honoru żołnierskiego. W tym czasie obok broni białej do przeprowadzenia pojedynku zaczęto wykorzystywać broń palną. Ten rodzaj oręża, niewymagający wieloletnich ćwiczeń fechtunku, z czasem stał się też przyczyną przeniknięcia zwyczaju pojedynkowania się do środowisk niemających związku z wojskowością. Dzięki temu sposób rozstrzygania sporów honorowych za pomocą pojedynku na pistolety stał się modny wśród studentów oraz w kręgach artystyczno-literackich.

[/hidepost]