Sfera emocjonalna w kontratypie obrony koniecznej
[hidepost=1]
Przekroczenie granic obrony koniecznej
W przypadku przekroczenia granic obrony koniecznej, czyli tzw. ekscesu, również wskazuje się nie tylko na konieczność zaistnienia warunków strony przedmiotowej obrony koniecznej, ale także warunków podmiotowych w postaci świadomości zamachu i woli obrony przedmiotu zamachu8.
Przekroczenie granic obrony koniecznej, czyli tzw. eksces, został uregulowany w art. 25 § 2 i 3 KK. Zgodnie ze wskazanymi przepisami, w razie przekroczenia granic obrony koniecznej, w szczególności gdy sprawca zastosował sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia (§ 2), natomiast w przypadku przekroczenia granic obrony koniecznej, pod wpływem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu, sprawca nie podlega karze (§ 3). Choć regulacja ta nie zawiera wyraźnej definicji (nie można jej także odnaleźć w objaśnieniu wyrażeń ustawowych w art. 115 KK), ogólnie można wskazać, że eksces to działanie, które zostało podjęte w wyniku zaistnienia warunków obrony koniecznej, jednak warunki te zostały przekroczone. W ślad za ugruntowanym w doktrynie i orzecznictwie nazewnictwem9, będącym podstawowym podziałem z zakresu prawa karnego związanym z tym zagadnieniem, możemy wyróżnić:
- eksces intensywny – polegający na przyjęciu sposobu obrony, który jest niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu (występuje dysproporcja pomiędzy siłą i rozmiarem zamachu oraz siłą i rozmiarem obrony);
- eksces ekstensywny – niewspółczesność obrony w stosunku do zamachu, gdzie akcja obronna zastaje podjęta z naruszeniem warunku bezpośredniości. Wyróżnia się tutaj:
- defensio antecedens (obronę przedwczesną),
- defensio subseguens (obronę spóźnioną)10.
Pojęcie ekscesu ekstensywnego, chociaż nie wynika expressis verbis z treści przepisu, od lat konsekwentnie przyjmowane jest zarówno w doktrynie, jak i judykaturze11. Stanowisko to jest argumentowane przede wszystkim tym, że przypadki przekroczenia granic obrony koniecznej stanowią katalog otwarty, o czym świadczy użyte przez ustawodawcę wyrażenie „w szczególności”, oznaczające, że wskazany w przepisie nie jest jedynym możliwym przypadkiem przekroczenia granic obrony koniecznej.
Sąd Najwyższy w wyroku z 11.8.1972 r.12 wskazał, że przekroczenie granic obrony koniecznej musi być zawinione, a więc sprawca musi mieć świadomość i co najmniej godzić się na to, że używa nadmiernych środków obrony lub działanie jego jest niewspółmierne do zamachu. Niemniej jednak należy zauważyć, że przyjęcie powyższego wymogu istnienia świadomości i woli, co do naruszenia dóbr napastnika w sposób dalej idący niż niebezpieczeństwo zamachu, oznaczałoby ograniczenie odpowiedzialności za eksces intensywny wyłącznie do przestępstw umyślnych. Zgodzić należy się jednak ze stanowiskiem J. Giezka, A. Zolla i A. Marka13, że przekroczenie granic obrony koniecznej może być także wynikiem naruszenia reguł ostrożności (nieumyślność).
Na ustalenie wymagalności zachowania zgodnego z prawem będzie miała wpływ także anormalna sytuacja motywacyjna, która rzutuje nie tylko na decyzję o odparciu zamachu, ale także sposób odparcia14. Zdaniem A. Zolla15, dla ustaleń dotyczących winy istotny będzie stopień tego zawinienia, o którym decyduje w szczególności stopień dysproporcji między dobrem zaatakowanym a dobrem napastnika, ale nie tylko. Na stopień zawinienia wpływa bowiem i stan psychiczny sprawcy (zaatakowanego).
[/hidepost]