Sfera emocjonalna w kontratypie obrony koniecznej
[hidepost=1]
Konsekwencje prawno-karne ekscesu
W przypadku wypełnienia znamion art. 25 § 2 KK ustawodawca przewidział fakultatywną możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary lub odstąpienia od jej wymierzenia wobec ekscedenta. Uzasadnienia dla tego swoistego uprzywilejowania poszukuje się w sferze emocjonalnej człowieka, jaka towarzyszy zdarzeniom uzasadniającym obronę konieczną16. Wydaje się, że najcenniejszą uwagę w tym zakresie uczynił I. Andrejew17, który zwrócił uwagę na okoliczność, że regulacja obejmująca instytucję obrony konicznej dotyczy osoby, która działa w szczególnej sytuacji emocjonalnej. W obliczu bezpośredniego i bezprawnego zamachu niejednokrotnie niemal niemożliwe jest zachowanie racjonalności i precyzji działania. Trudnym wymogiem staje się zatem ultimatum niewyrządzenia napastnikowi żadnej szkody, ponad tę określoną granicę konieczności.
Należy wziąć pod uwagę okoliczność, że osoba przekraczająca granice obrony koniecznej odpiera zamach – broni się przed napastnikiem naruszającym nie tylko zindywidualizowane dobro, ale także cały porządek prawny. Ta sytuacja wywołuje silne emocje, które utrudniają racjonalną, wykalkulowaną i w pełni adekwatną reakcję. Istotna jest presja czasu, która nie pozwala na pełną analizę zaistniałej sytuacji. Fakty te powinny mieć decydujące znaczenie przy ocenie dokonanego czynu i działać na korzyść sprawcy (broniącego się) przy ocenie jego winy oraz stopnia społecznej szkodliwości czynu, który bez wątpienia jest mniejszy, biorąc pod uwagę przesłanki art. 115 § 2 KK.
Stan emocjonalny powinien być oceniany również w aspekcie analizy motywacji sprawcy. Emocje w postaci np. chęci zemsty, rewanżu, odwetu nie tylko przekreślają byt ekscesu, ale także obrony koniecznej.
W art. 25 § 3 KK ustawodawca przewidział, że jeżeli przekroczenie granic obrony koniecznej było wynikiem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami sprawca nie podlega karze. Przepis ten stanowi lex specialis w stosunku do § 2. Dla oceny, czy sprawca wyczerpał znamiona określone w § 3, konieczne jest ustalenie, że:
- zachodziły warunki obrony koniecznej (bezprawny, bezpośredni zamach itd.), jednak jej granice zostały przekroczone;
- przekroczenie granic obrony koniecznej było wywołane strachem lub wzburzeniem;
- strach lub wzburzenie znajdowały usprawiedliwienie w całokształcie okoliczności zamachu.
W odniesieniu do § 3, w literaturze pojawiają się wątpliwości, czy czyn jest przestępstwem, a sprawca jedynie nie podlega karze, czy też brak jest tu cech przestępstwa, przy czym odnaleźć można stanowiska na poparcie obu tez. Przychylić należy się jednak do stanowiska A. Zolla18, który podaje, że skoro ustawodawca nie zaznaczył wyraźnie, iż zachowanie wypełniające znamiona art. 25 § 3 KK nie stanowi przestępstwa należy uznać, że takie zachowanie jest przestępne, a szczególne warunki wskazane w przepisie skutkują obniżeniem stopnia winy do znikomego (z tym stanowiskiem nie zgadza się A. Marek19). Wskazuje on, że z uwagi na priorytetowość dyrektywy wymiaru kary dotyczącej winy, ustawodawca w odniesieniu do takich przypadków przewidział, iż sprawca nie podlega karze20.
[/hidepost]