Ustne uzasadnienie wyroku w postępowaniu cywilnym

(inne teksty tego autora)

[hidepost]
Zdaniem SN¹⁷, rola uzasadnienia orzeczenia wyczerpuje się nie tylko w przekonywaniu stron do słuszności stanowiska sądu i jego zgodności z prawem obowiązującym. Idzie ona niewątpliwie dalej, warunkując de facto przeprowadzenie kontroli instancyjnej. Uzasadnienie orzeczenia sądowego spełnia także istotną rolę porządkującą, obligując stosującego prawo do prawidłowej i pełnej rekonstrukcji stanu faktycznego, pod kątem jego dalszego przyrównania do miarodajnej normy prawa materialnego i ustalenia na tej podstawie ostatecznego wyniku sprawy. Dlatego też składające się na uzasadnienie dwie podstawy rozstrzygnięcia: faktyczna i prawna tworzą łącznie jedną całość, którą powinna cechować wewnętrzna spójność, tak aby nie było zasadniczych wątpliwości co do tego, jaki stosunek faktyczny i w jaki sposób, sąd wiążąco regulował.

Polska doktryna prawnicza aprobując istotną rolę uzasadnienia orzeczenia sądowego oraz jego organicznego związku z samym rozstrzygnięciem przede wszystkim zauważa problem braku podniesienia uzasadnienia orzeczenia sądowego do rangi zagadnienia konstytucyjnego¹⁸. E. Łętowska podnosi, że niewystarczające jest klasyczne, standardowe określenie celu uzasadnienia jako zagwarantowania braku arbitralności, wyeliminowania wpływu czysto osobistych preferencji sędziego, zapewnienia poszanowania prawa do obrony, stworzenia szansy skontrolowania rozumowania sędziego, zmuszenia go do refleksji nad samym rozstrzygnięciem (które może być podjęte intuicyjnie) czy udzielenia wskazówek co do środków prawnych¹⁹. Konieczne jest odwołanie się do związku uzasadnienia orzeczenia z prawem do sądu rozumianym jako prawo człowieka, wywodzone z godności jednostki. Wymaga to uznania, że powinność opatrzenia uzasadnieniem każdego orzeczenia ma genezę konstytucyjną, co ma miejsce w niektórych państwach (np. Belgii) i skutkuje umiejscowieniem rozważań o treści uzasadnień sądowych w nurcie rozważań o prawach jednostki i kwestiach konstytucyjnych. Tych rozwiązań brak w polskim systemie prawnym²⁰.

Doktryna bardzo wyraźnie podkreśla także dwie funkcje, jakie pełni pisemne uzasadnienie orzeczenia sądowego²¹. Przede wszystkim jest to funkcja wewnętrzna, która oznacza oddziaływanie motywów decyzji sądowej w granicach konkretnego procesu, na strony tego procesu (wraz z ich pełnomocnikami) i sądy wyższych instancji kontrolujące wydaną decyzję w trybie nadzoru judykacyjnego. Natomiast funkcja zewnętrzna uzasadnienia decyzji sądowej, w szczególności przypisywana orzeczeniom sądów wyższych instancji, wyraża się w oddziaływaniu poza granicami konkretnego procesu w stosunku do innych sądów lub prawników.

Zwraca się uwagę²², że obie funkcje, ale w szczególności funkcja zewnętrzna uzasadnienia wyroku sądowego, w ostatnich latach uległa swoistej demokratyzacji, gdyż rozszerzyło się grono osób aspirujących do tego, by być objętym działaniem tej funkcji. To, co czynią sądy staje się w ewidentny sposób elementem demokratycznego dyskursu, a do udziału w nim – poprzez media – pretenduje społeczeństwo. Współcześnie mamy do czynienia z podwyższonymi wymaganiami i oczekiwaniami co do legitymizacji działania każdej władzy, a zatem także władzy sądowniczej. Obecnie nie wystarcza oświadczenie: działam w granicach i na podstawie prawa. Od każdej władzy oczekuje się, że będzie legitymizować się transparencją, przeźroczystością, uczytelnieniem swego działania wobec publiczności, nie tylko korzystając z udzielonej jej legitymacji w momencie powołania, ale także legitymizując się w codziennym działaniu. Bardzo trafnie E. Łętowska podnosi, że aktualnie nikogo nie przekonuje proste stwierdzenie, że jakieś rozstrzygnięcie jest „sprawiedliwe”, „słuszne”, czy niepodlegające krytyce, ponieważ jest „zgodne z prawem”²³. Oczekuje się nie zwięzłej formuły, że prawo jest legalne, a zatem wszystko jest w porządku. Uzasadnienie orzeczenia sądowego musi przekonywać, albo przynajmniej wskazywać na podjęcie wysiłku w tym kierunku, musi zawierać element perswazji. Inaczej jest odbierane przez społeczeństwo jako patologia i oceniane przez naukę jako rodzaj sądowej arogancji²⁴.

Wygłoszone uzasadnienie orzeczenia sądowego

Lapidarność ustawodawcy we wprowadzaniu uzasadnienia wygłoszonego do systemu polskiej procedury cywilnej, przyjmując racjonalnie, że jest zamierzona, musi prowadzić do konstatacji, że uzasadnienie wygłoszone jest pełnoprawną formą uzasadnienia orzeczenia. Nie jest namiastką pisemnego uzasadnienia orzeczenia i nie pełni roli zasadniczych powodów rozstrzygnięcia. Zostaje wygłoszone, ale jest utrwalone w postaci zapisu elektronicznego, stanowi zatem plik dźwiękowy lub audiowizualny. Jeżeli tak, to brak jest jakichkolwiek argumentów jurydycznych, logicznych, systemowych i celowościowych, przemawiających za tym, aby uzasadnienie wygłoszone nie spełniało wszystkich opisanych powyżej funkcji tradycyjnego pisemnego uzasadnienia orzeczenia sądowego. Przeciwnie, należy oczekiwać, że uzasadnienie to obligatoryjnie musi realizować wszystkie postulowane cele. Należy przy tym odnosić te wymagania zarówno do wygłoszonych uzasadnień orzeczeń sądów I, jak i II instancji.
[/hidepost]