Ustne uzasadnienie wyroku w postępowaniu cywilnym

Wiesława Kuberska

[hidepost]
Niewątpliwie do wygłoszonego uzasadnienia orzeczenia sądowego ma zastosowanie art. 328 § 2 KPC. Tak samo należy oceniać skutki wadliwości wygłoszonego uzasadnienia orzeczenia sądowego, jak i skutki wadliwości uzasadnienia sporządzonego w sposób tradycyjny. Oczekiwanym efektem wprowadzenia do systemu wygłaszanych uzasadnień jest poddanie ich dyscyplinie ilościowej, a także wyeliminowanie pozorności (roztrząsanie podstawy prawnej bez odniesienia do konkretnego stanu faktycznego), ogólnikowości (stosowanie przywołania judykatury lub literatury bez powiązania z konkretnym stanem faktycznym), niepowiązania rozważań z sentencją rozstrzygnięcia, uniknięcia podania wprost przyczyny konkretnego orzeczenia. Niebezpieczeństwem dla konstrukcji uzasadnień wygłaszanych jest ich podobieństwo faktyczne do ustnych motywów rozstrzygnięcia, kiedy sąd często kieruje swoje wypowiedzi do obecnych na ogłoszeniu wyroku stron lub uczestników postępowania. Ustne uzasadnienie powinno być wolne od tego rodzaju zwrotów.

Pozostawiając na boku rozważania o pisemności lub ustności jako zasadzie w polskim procesie cywilnym, należy za art. 148 § 1 in fine KPC wskazać, że sąd orzekający rozpoznaje sprawę na rozprawie. Ogłoszenie wyroku, co do zasady, następuje na posiedzeniu, na którym zamknięto rozprawę (art. 326 § 1 zd. 1 KPC), jest to posiedzenie jawne (art. 326 § 2 zd. 1 KPC) i odbywa się poprzez odczytanie sentencji i podanie ustnie zasadniczych powodów rozstrzygnięcia. Jeżeli jeszcze dodać do tego istotę uzasadnienia orzeczenia w ujęciu zaprezentowanym przez SN w uchwale (7) z 24.5.2012 r.²⁵ jako intelektualne i prawne podłoże decyzji sądowej, istniejące już w chwili jej podejmowania, a następnie – przez wygłoszenie podlegające jedynie ujawnieniu i formalnoprawnej materializacji, to można postawić tezę, że do dnia wejścia w życie ZmKPC14, sporządzanie jedynie pisemnych uzasadnień wyroków stanowiło wyłom od zasady ustności rozprawy, mający tylko i wyłącznie umocowanie w braku technicznych możliwości natychmiastowego utrwalenia przebiegu rozprawy, obejmującej również ogłoszenie wyroku. Swoistym substratem braku możliwości natychmiastowego wygłoszenia uzasadnienia stały się zasadnicze motywy rozstrzygnięcia.

Inaczej mówiąc, obecnie postęp techniczny pozwala na pełną realizację zasady ustności rozprawy w postępowaniu cywilnym. Ustne uzasadnienie, podobnie jak cała rozprawa, zostaje utrwalone w postaci zapisu elektronicznego, umożliwiającego wielokrotne odtwarzanie przez strony i sądy wyższej instancji oraz zwielokrotnianie poprzez zapisy plików dźwiękowych lub audiowizualnych na różnego rodzaju nośnikach (płyty CD, przesłanie w formie mailowej w ramach Portalu Informacyjnego itp.). Nie można zatem w żadnej mierze zgodzić się z poglądem, że wygłoszone uzasadnienie niedostatecznie zabezpiecza interesy uczestników postępowania, bowiem jest „zbyt lichym zakotwiczeniem argumentacyjnym do sporządzenia apelacji, gdyż argumenty zasłyszane z czasem umykają”²⁶. Uzasadnienie wygłoszone istnieje i podobnie, jak pisemne może być przedmiotem wielokrotnego odtwarzania, analizowania, rozważania itp. Nie stanowi gorszego materiału do przygotowania środków odwoławczych niż uzasadnienie pisemne.

Wydaje się, że należy dążyć do sytuacji, kiedy zasadą stanie się wygłaszanie uzasadnień, a nie ich pisanie, gdyż w ten sposób dochodzi do najpełniejszej realizacji zamysłu ustawodawcy koncentracji na jednym posiedzeniu rozpoznania sprawy, ogłoszenia wyroku i przedstawienia uzasadnienia, stanowiącego element narady sędziowskiej. Niewątpliwie wymaga to od sędziego bardzo starannego przygotowania do rozprawy, ale tym samym poprawia szybkość i efektywność pracy sądu. Podkreślić należy, że nawet w sprawie zawiłej możliwe jest wygłoszenie uzasadnienia orzeczenia, gdyż w takiej sytuacji dopuszczalne jest odroczenie ogłoszenia wyroku na czas do dwóch tygodni (art. 326 § 1 zd. 2 KPC), co pozwoli sądowi na odpowiednie przygotowanie się do podjęcia decyzji o treści orzeczenia i uzasadnienia. Wydaje się, że przepis ten może być również wykorzystywany przy wygłaszaniu orzeczeń sądów w składach wieloosobowych, szczególnie w II instancji. Aby nie powodować opóźnień w rozpoznaniu wszystkich spraw wyznaczonych na sesję w danym dniu, sąd powinien odroczyć publikację orzeczenia. W takim wypadku ogłoszenia orzeczenia może dokonać samodzielnie sędzia sprawozdawca i wtedy tylko on uczestniczy w wygłoszeniu uzasadnienia (art. 326 § 2 zd. 3 KPC).

Na koniec trzeba podnieść, że trafnie ustawa nadal przewiduje możliwość sporządzenia pisemnego uzasadnienia wyroku, co jednak powinno być zarezerwowane dla rozstrzygania wyjątkowo trudnych, nietypowych spraw, które wymagają bardzo wnikliwego, wielowątkowego, wieloetapowego roztrząsania zarówno aspektów faktycznych, jak i jurydycznych sprawy.

Wygłoszenie uzasadnienia następuje z woli sądu nie tylko z tej przyczyny, że sąd może sporządzić uzasadnienie w formie ustnej lub pisemnej. Wygłoszenie uzasadnienia z woli sądu, oznacza, że sąd je sporządza bez względu na to, czy konieczność taka w danej sprawie w ogóle nastąpi.

W postępowaniu przed sądem I instancji zasadą jest, że uzasadnienie wyroku sporządza się pisemnie na wniosek strony o doręczenie wyroku z uzasadnieniem zgłoszony w terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia sentencji, a w przypadku, o którym mowa w art. 327 § 2 KPC – od dnia doręczenia sentencji. Wniosek spóźniony sąd odrzuca na posiedzeniu niejawnym. Sąd sporządza uzasadnienie wyroku również wówczas, gdy wyrok został zaskarżony w ustawowym terminie oraz gdy wniesiono skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, chyba że uzasadnienie zostało wygłoszone (art. 328 § 1 KPC). A zatem może zaistnieć sytuacja, kiedy sąd I instancji wygłosi uzasadnienie, a strona nie złoży ani wniosku o doręczenie wyroku z uzasadnieniem, ani nie zaskarży wyroku.
[/hidepost]