Zasada jawności w postępowaniu cywilnym

W niniejszym artykule została omówiona zasada jawności w polskim postępowaniu cywilnym. Analizie poddano kolejno uregulowania zasady jawności w prawie międzynarodowym oraz europejskim, a także polskim porządku prawnym, w szczególności w postępowaniu rozpoznawczym, trybie procesowym oraz nieprocesowym, a także postępowaniu zabezpieczającym oraz postępowaniu egzekucyjnym. Autorka przyjmuje podział zasady jawności z uwagi na kryterium podmiotowe i wyodrębnienie zasady jawności w aspekcie wewnętrznym oraz zewnętrznym (publiczność, otwartość). Ponadto, proponuje wyodrębnienie w aspekcie przedmiotowym: zasady jawności posiedzeń sądowych, zasady jawności wyrokowania, zasady jawności dostępu do akt sądowych oraz jawności dostępu do podstawowych danych o procesie. Omówione zostały także ograniczenia zasady jawności w postępowaniu cywilnym. Przedstawiona analiza prowadzi do wniosku, że aktualnie zasada jawności w tradycyjnym ujęciu nie może spełniać przypisanych jej celów. W szczególności, konieczne jest nowe ujęcie zasady jawności ogólnej (publiczności) przy uwzględnieniu jej zmodyfikowanego aspektu przedmiotowego.
[hidepost=1]

Wprowadzenie

W nowożytnym procesie cywilnym jawność w stosunku do stron (uczestników) stanowi jedną z ogólnych reguł procesowych, jako powiązaną z naczelnymi zasadami: ustności oraz bezpośredniości1. Jednocześnie zasada jawności ogólnej (zasada otwartości, publiczności, transparentności, przejrzystości), jako zasada konstytucyjna, jest jedną z naczelnych zasad sądowego wymiaru sprawiedliwości2, czy szerzej rzecz ujmując, w ogóle porządku prawnego. Zasada jawności stanowi, jak wskazuje się w nowszej literaturze, gwarancję bezstronności sędziego i rzetelnego procesu3, w ramach którego strony mogą realizować prawo do sądu4.  Systemowy wymiar tej reguły jest jednak znacznie szerszy. Wprowadzenie jej do procesu cywilnego niewątpliwie stanowi realizację zasad konstytucyjnych i międzynarodowych, ale przede wszystkim ma na celu zabezpieczenie funkcjonowania porządku prawnego państwa poprzez stworzenie gwarancji prawidłowego działania wymiaru sprawiedliwości. Można powiedzieć, że jawność procesu jest gwarancją „lojalnej” sprawiedliwości5. Publiczność jest bowiem społecznym środkiem kontroli zarówno sądu, jak i stron, a także innych osób biorących udział w procesie, jak świadków czy biegłych, a przez to chroni kompleksowo rozumiany wymiar sprawiedliwości6. Otwartość postępowania ma spotęgować u sędziów poczucie odpowiedzialności oraz skłonić ich do sumiennego rozpatrywania spraw i sprawiedliwego ich rozstrzygania7. Transparentność postępowania służy również budowaniu zaufania społeczeństwa w stosunku do sądów oraz sprzyja wykształceniu jego kultury prawnej8. Obecnie prawidłowe ukształtowanie i rozumienie zasady jawności nabiera szczególnego znaczenia, przy uwzględnieniu faktu, że nierzadko jedyną publiczność na salach sądowych stanowią dziennikarze, a coraz częściej politycy próbują zastępować nadzór społeczeństwa. Bez wątpienia konieczne jest ukształtowanie zasady jawności w taki sposób, aby była zsynhronizowana z wolnością prasy i prawem do rzetelnej informacji9. Należy jednak pamiętać, że zasada jawności nie może służyć szukaniu sensacji czy doraźnym celom politycznym, a jedynie realizacji prawa do rzetelnej informacji. Tym bardziej należy wyraźnie podkreślić, że niewątpliwie celem zasady jawności nie jest i nigdy nie była weryfikacja orzecznictwa sądowego przez publiczność (w tym dziennikarzy czy polityków), jak również wprowadzenie tej zasady nie nastąpiło w celu kształcenia jej w „żywem” prawie, lecz przede wszystkim z uwagi na samych sędziów, gdyż „wymiar sprawiedliwości nie jest czemś, z czem by się trzeba było przed kimkolwiek kryć i – co więcej – nie znosi on skrytości wzbudzającej nieufność ogólną”10. Obecne uregulowania zasady jawności opierają się na konstrukcjach istniejących w momencie tworzenia Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 29.11.1930 r. – Kodeks postępowania cywilnego11 oraz obecnie obowiązującego z 1964 r. Rozwój nowych technologii oraz wzrost roli mediów stawiają nowe wyzwania przed zasadą jawności.

[/hidepost]