Zasada jawności w postępowaniu cywilnym
[hidepost=1]
Zasada jawności w prawie międzynarodowym oraz europejskim
Zasada jawności jest jedną z podstawowych wartości prawnych12. Otwartość działania organów państwa (w tym sądów) jest jednym z zasadniczych założeń współczesnej demokracji na płaszczyznach: krajowej, europejskiej, a także międzynarodowej. Przejrzystość działania sądów umożliwia zrozumienie przez społeczeństwo reguł działania władzy (w tym władzy sądowniczej) oraz sprawowanie społecznej kontroli nad jej wykonywaniem13.
Zasada jawności ujmowana jest jako jedna z fundamentalnych kategorii prawnych, na których oparty jest porządek międzynarodowy. Zasada ta występuje w prawie międzynarodowym w dwóch aspektach: jako zasada otwartości (zasada transparentności)14 funkcjonowania organów publicznych, która immanentnie powiązana jest z wolnością informacyjną i prawem do informacji oraz jako element prawa do sądu. Jest ona wyrażona w aktach prawa międzynarodowego, w szczególności w art. 19 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, przyjętej przez Zgromadzenie ONZ w dniu 10.12.1948 r.15, art. 6 i 10 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4.11.1950 r., po nowelizacji dokonanej przez Protokół nr 11 i 14 z Protokołem nr 1 oraz Protokołami nr 4, 6 i 716 oraz art. 14 i 19 ust. 2 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, otwartego do podpisu w Nowym Jorku z 16.12.1966 r.17. Dwie ostatnie umowy są częścią polskiego wewnętrznego porządku prawnego i ich postanowienia stosuje się bezpośrednio (art. 91 Konstytucji RP).
W prawie europejskim zasada jawności powinna być rozpatrywana po pierwsze, w ramach zasady otwartości i szczególnego jej aspektu w postaci dostępu do informacji (określanego także jako prawo do otwartości), zaś po drugie, prawa dostępu do sądu. Zasada otwartości stanowi jedną z podstawowych zasad, na których oparta jest Unia Europejska. Zasada przejrzystości, w znaczeniu dostępu do informacji, najpierw była określana w niewiążących aktach prawa wtórnego, tj. Zielonej Księdze Komisji Wspólnot Europejskich z 20.1.1999 r. na temat informacji sektora publicznego w społeczeństwie informacyjnym: informacja sektora publicznego: Kluczowe Bogactwo Europy18 oraz Rekomendacji nr R/81/19 Komitetu Ministrów dla Państw Członkowskich w sprawie dostępu do informacji posiadanej przez władze publiczne19. Podkreślić należy, że we wskazanych aktach prawnych określono zasady udzielania informacji znajdujących się w posiadaniu władz publicznych, ale żądanie udzielenia informacji mogło być skierowane do wszelkich władz publicznych, poza ustawodawczymi i sądowymi. Tak więc zasada transparentności ujęta w tych aktach dotyczyła wyłącznie władzy wykonawczej, a nie odnosiła się do sądów. Obecnie zasada otwartości i związana z nią kwestia dostępu do dokumentów uregulowana jest w art. 1 (dawny art. 1 TUE) i art. 10 ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej20 oraz art. 15 (dawny art. 255 TWE) i art. 24 (dawny art. 21 TWE) Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej21. Przepis art. 1 TUE odwołując się do zasady otwartości, w istocie wskazuje ją jako zasadę ogólną obowiązującą w UE. Z zasady tej wynika prawo do informacji, której elementem jest uprawnienie do dostępu do dokumentów22. Z kolei art. 10 ust. 3 TUE statuuje ją jako zasadę demokratyczną. Podkreślić przy tym należy, że w chwili obecnej, pomimo, iż zasada otwartości i prawo dostępu do dokumentów instytucji, organów i jednostek organizacyjnych UE stanowi prawo podstawowe, to należy przyjąć, że zarówno art. 15 ust. 3, jak i art. 24 TFUE, nie są bezpośrednio skuteczne. W odniesieniu do art. 24 TFUE należy przyjąć, że dotyczy on uprawnień obywateli UE w ich kontaktach z organami Unii Europejskiej, a zatem nie formułuje możliwości korzystania z uprawień wywiedzionych z prawa unijnego przed krajowymi organami sądowymi. Natomiast przepis art. 15 TFUE aktualnie nie jest bezpośrednio skuteczny ze względu na to, że prawo dostępu do dokumentów nie jest precyzyjnie zdefiniowane. Zaakcentować należy, że wskazane powyżej uprawnienia po raz pierwszy dotyczą jednak informacji o działalności sądownictwa (art. 15 ust. 2 TFUE po raz pierwszy obejmuje także TS w odniesieniu do sfery administracyjnej z wyłączeniem jego funkcji orzeczniczych), jednak wymagane są w tym zakresie dodatkowe działania prawodawcze. Konkludując, na dzień dzisiejszy obowiązuje jedynie unijny ogólny standard zasady otwartości jako podstawowej zasady demokratycznej, a jej szczegółowe uregulowania odnośnie do dostępu do akt czy prawa do informacji w postępowaniu cywilnym pozostawione są, zgodnie z zasadą autonomii proceduralnej i organizacyjnej, krajowym porządkom prawnym.
[/hidepost]