Zasada jawności w postępowaniu cywilnym

dr Katarzyna Gajda-Roszczynialska

[hidepost=1]

Jawność wewnętrzna

Jawność w stosunku do stron postępowania przejawia się w jawności posiedzeń sądowych (strony mają możliwość uczestniczenia we wszystkich jawnych posiedzeniach sądowych, w tym przy drzwiach zamkniętych), jawności wyrokowania, możliwości uczestniczenia w określonych czynnościach sądowych (np. z wyjątkiem narady) oraz prawie wglądu do akt i możliwości otrzymywania z nich odpisów, kopi i wyciągów, a także dostępie do protokołu elektronicznego. Strony mają także prawo dostępu do podstawowych danych o procesie.

Uregulowania zasady jawności posiedzeń oraz wyrokowania są zróżnicowane w zależności od trybu bądź rodzaju postępowania. W trybie procesowym obowiązuje reguła, że posiedzenia sądowe są jawne, a sąd orzekający rozpoznaje sprawy na rozprawie, jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej (art. 148 § 1 KPC). Sąd może skierować sprawę na posiedzenie jawne i wyznaczyć rozprawę także wówczas, gdy sprawa podlega rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym (art. 148 § 2 KPC). Co do zasady, rozstrzygnięcie sprawy co do jej istoty musi nastąpić po przeprowadzeniu rozprawy (art. 316 § 1 KPC). Wyjątek w tym względzie zawarty jest w art. 341 oraz 374 KPC. Odstępstwa mają także miejsce w postępowaniach odrębnych (art. 4841 § 3, art. 4971 § 2, art. 50517 oraz art. 50523 KPC). W trybie nieprocesowym sąd I instancji rozpoznaje sprawę na posiedzeniu niejawnym lub jawnym, które wyznacza jako posiedzenia jawne zwykłe (np. w celu wysłuchania określonej osoby – art. 514, 533, 548 § 2, art. 556 i n. KPC) lub jako rozprawę. Oznacza to, że w postępowaniu nieprocesowym sąd rozpoznaje sprawy na rozprawie jedynie wtedy, gdy przepis szczególny tak stanowi (np. art. 555, 5984, 608, 669, 608 w zw. z art. 688 i 567 § 3, art. 375 w zw. z art. 13 § 2 KPC). W innych wypadkach wyznaczenie rozprawy zależy od uznania sądu, jednak mimo niewyznaczenia rozprawy, sąd przed rozstrzygnięciem sprawy może wysłuchać uczestników na posiedzeniu sądowym lub żądać od nich oświadczeń na piśmie (art. 514 § 1 KPC).

Sąd Najwyższy w uchwale z 26.1.2012 r.44 przesądził kwestię, że w postępowaniu nieprocesowym, jeżeli ustawa nie przewiduje obowiązkowej rozprawy, a sąd nie postanowi jej wyznaczyć ani nie wyznaczy posiedzenia jawnego, sprawa podlega rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym45. Sąd Najwyższy uznał, że unormowanie zawarte w art. 514 KPC ma charakter autonomiczny, samodzielny i kompletny, w związku z tym nie ma uzasadnienia sięganie – przez art. 13 § 2 – do art. 148, aby ocenić, na jakim forum następuje rozpoznanie sprawy w postępowaniu nieprocesowym; tym forum jest wyłącznie rozprawa i posiedzenie niejawne, natomiast nie ma w nim miejsca na posiedzenie jawne46.

Kolejno w postępowaniu zabezpieczającym, zgodnie z art. 735 KPC, regułą jest, że udzielenie zabezpieczenia następuje na posiedzeniu niejawnym. Zawsze dopuszczalne jest jednak wyznaczenie rozprawy na zasadach ogólnych (art. 148 § 2 KPC). Wyjątkowo dla rozpoznania wniosku o zabezpieczenie wyznaczenie rozprawy jest obligatoryjne w sytuacjach określonych w art. 742 § 2, art. 7531 § 2, art. 754 oraz 7561 KPC47. W postępowaniu egzekucyjnym, podobnie jak w postępowaniu zabezpieczającym, regułą jest, że sąd rozpoznaje sprawy egzekucyjne na posiedzeniu niejawnym, chyba, że zachodzi potrzeba wyznaczenia rozprawy albo wysłuchania na posiedzeniu stron lub innych osób (art. 766 KPC). Wyznaczenie rozprawy lub posiedzenia jawnego może mieć miejsce jedynie w dwóch sytuacjach: po pierwsze, jeśli przepis szczególny wyraźnie tak stanowi (np. art. 768 KPC), a po drugie, jeśli sąd uznaje, że zachodzi potrzeba wyznaczenia rozprawy albo wysłuchania na posiedzeniu jawnym stron lub innych osób. Przejawami zasady jawności w postępowaniu egzekucyjnym są uregulowania zawarte w art. 7601, 763, 812 § 1 i 2, art. 850 zd. 1, art. 943 § 1, art. 953 § 1, art. 867, 9041, 972, 10136, 1019, 106420 KPC. Również w międzynarodowym postępowaniu cywilnym obowiązuje stosowana odpowiednio zasada jawności (art. 13 § 2 KPC). Wyjątki od tej zasady, dopuszczające możliwość rozpoznania sprawy na posiedzeniu niejawnym, statuuje art. 11442 § 3, art. 11481 § 2 oraz art. 11511 § 2 KPC. W ramach właściwych alternatywnych metod rozwiązania sporów zasadą jest poufność. W szczególności, postępowanie mediacyjne jest niejawne (art. 1834 § 1 KPC). Także charakterystyczną cechą postępowania arbitrażowego jest poufność48. Zaznaczyć należy jednak, że część V Kodeksu postępowania cywilnego nie zawiera żadnego przepisu, który wyłączałby jawność postępowania arbitrażowego przed sądem polubownym, jak również brak jest wyłączenia jawności przed sądem państwowym. W konsekwencji należy przyjąć, że strony muszą wykorzystać odpowiedni mechanizm kontraktowy celem wprowadzenia niejawności49. Z kolei postępowanie przed sądem państwowym w zakresie wynikającym z części V KPC jest jawne z zastrzeżeniem art. 1159 § 3, art. 1210, art. 1214 § 1 KPC.

Zasada jawności waspekcie dostępu do akt sprawy wpostępowaniu procesowym, zgodnie z uregulowaniami kodeksowymi, obecnie dotyczy wyłącznie stron (uczestników) postępowania. Wyłączenie strony (uczestnicy) postępowania mają prawo w każdym czasie przeglądać akta sprawy i otrzymywać odpisy, kopie lub wyciągi z tych akt. Stąd też strona (uczestnik), na podstawie art. 9 § 2 KPC, ma prawo otrzymać w każdym czasie z akt sprawy odpisy wszystkich „dokumentów” znajdujących się w aktach sprawy, w tym także odpisy wyroków zarówno w I, jak i II instancji oraz jego uzasadnienia, jeżeli zostało sporządzone50. Zakres prawa strony do przeglądania akt sprawy i otrzymywania odpisów, kopii lub wyciągów z akt, jest wyznaczony przez przepisy § 90–98 RegUrzSP i brak jest jakichkolwiek przesłanek do żądania spełnienia dodatkowych warunków w celu realizacji tego uprawnienia. W trybie nieprocesowym kwestia ta jest uregulowana samodzielnie i autonomicznie w art. 525 KPC (zob. uzasadnienie uchwały SN z 26.1.2012 r.51), zgodnie z którym akta sprawy dostępne są dla uczestników postępowania oraz za zezwoleniem przewodniczącego dla każdego, kto potrzebę przejrzenia dostatecznie usprawiedliwi. Na tych samych zasadach dopuszczalne jest: sporządzanie i otrzymywanie odpisów i wyciągów z akt sprawy oraz otrzymywania zapisu z dźwięku z akt sprawy.

Oczywiście należy przyjąć, że strony (uczestnicy) mają także dostęp do podstawowych danych o procesie, jak sygnatura sprawy, przedmiot sprawy, stan zaawansowania sprawa, informacje o czasie i miejscu jawnego posiedzenia i, co do zasady, danych dotyczących stron. Kwestie te nie zostały jednak wprost unormowane w KPC.

Niektóre naruszenia zasady jawności w aspekcie wewnętrznym, np. przez niewezwanie lub niedopuszczenie stron (uczestników) na posiedzenie sądowe, mogą stanowić poważne uchybienie procesowe, które jeśli skutkuje pozbawieniem strony (uczestnika) możności obrony swoich praw, to w konsekwencji powoduje nieważność postępowania (art. 379 pkt 5 KPC)52. Powyższe może stanowić również podstawę jego wznowienia (art. 401 pkt 2 KPC).

[/hidepost]