Zdanie odrębne jako forma „krytyki” wyroku sądowego w procesie karnym
[hidepost]
Przedstawiciele doktryny wyrażają stanowisko, że prawo zaznaczenia zdania odrębnego jest wyrazem niezawisłości sędziowskiej, poszanowania godności sędziego i jego moralnej odpowiedzialności za wydany wyrok16; jest gwarantem poszanowania prawa sędziego (ławnika) do jego indywidualizmu i swobody ocen17. W obecnych czasach wydaje się, że ugruntowany jest pogląd, i to zarówno wśród teoretyków, jak i praktyków prawa, iż istnienie tej instytucji zasadnie zrywa z fikcją jednomyślności kolektywnego stanowiska sądu sprawiając, że orzecznictwo jest przewidywalne, ujawnienie zdania odrębnego sprzyja rozwinięciu kontroli rewizyjnej, a ewentualna – w jego świetle – krytyka ze strony glosatorów przyczynia się do rozwoju myśli prawniczej, zapobiegając jej zrutynizowaniu. Warto zauważyć, że przeciwny ukrywaniu niejednomyślności był (już w latach 50.) M. Szerer18, który wyraził pogląd, iż nie można wytwarzać w społeczeństwie przekonania o „monolitości” orzeczeń tam gdzie jej nie ma; ukrywanie tego, co jest już faktem, jest stwarzaniem pozorów, zatajeniem rzeczywistości, tworzeniem fikcyjnej jednomyślności członków składu sądzącego oraz anonimowości orzeczeń.
W kolegialnym składzie orzekającym, nad wyraz niepożądane i godzące w interes wymiaru sprawiedliwości, w tym interes społeczny, byłyby więc sytuacje, w których członek orzekający kierowany np. niskimi pobudkami (np. nieangażowaniem się w proces wyrokowania dla „własnego spokoju”) powstrzymywałby się od złożenia głosu odrębnego. Konformizm taki jest niedopuszczalny, podobnie zresztą jak dążenie członka składu orzekającego do zachowania kolegialnej spójności i solidarności przesłaniające drogę do poznania prawdy obiektywnej niezbędnej dla prawidłowego rozstrzygnięcia sprawy. Zaznaczyć należy, że sędzia rozstrzygając sprawę podlega wyłącznie Konstytucji RP i ustawom; nie podlega naciskom ani wpływom z zewnątrz czy oczekiwaniom (np. władzy wykonawczej, szczególnie w przypadku formułowania publicznie przez jej przedstawicieli ocen dotyczących rozpoznawanej sprawy).
Nie należą do rzadkości przypadki rezygnacji z wyrażenia swych odmiennych poglądów, szczególnie przez ławników. Częsta ich rezygnacja z własnej oceny faktów wynikająca np. z podpierania się autorytetem sędziego czy innej „uznanej” przez ławnika osoby dla wyjaśnienia swoich poglądów nie przyczynia się do podejmowania prawidłowych rozstrzygnięć sprawy. Zdanie odrębne czyni konkretnego sędziego (ławnika) widocznym, bowiem nie skrywa się on za większością, wręcz przeciwnie, identyfikuje się z konkretnym stanowiskiem. Wspólna dyskusja i omawianie prezentowanych poglądów podczas narady stają się bardziej intensywne, zaś postawy poszczególnych sędziów pobudzają aktywność.
Podejmując się próby zdefiniowania zdania odrębnego wydaje się, że doktryna procedury karnej jednolicie i jednoznacznie przyjmuje, że votum separatum jest aktem woli – „oświadczeniem” – wyrażonym w określonej przez ustawę formie ze strony sędziego składu orzekającego, który nie zgadza się ze stanowiskiem większości tego składu. W aspekcie psychologicznym zaś zdanie odrębne jest dążeniem przegłosowanego członka składu orzekającego do rozstrzygnięcia sprawy wyrażającego jego wewnętrzne i stanowcze przekonanie.
W doktrynie nie ma jednak zgodnego poglądu co do tego, czy „oświadczenie”, o jakim mowa powyżej, należy traktować jako element stałego wyroku. Przykładowo E. Skrętowicz i A. Murzynowski19 prezentują pogląd wyrażający się w twierdzeniu, że zdanie odrębne jest jedynie dodatkową indywidualną adnotacją poczynioną w wyroku przez sędziego, która nie stanowi elementu wyroku; przeciwne stanowisko wyraża np. J. Bartoszewski20 i H. Kempisty21.
Według J. Bartoszewskiego22, zdanie odrębne oddziałuje potencjalne na głębokie przemyślenie rozpoznawanej sprawy i wyrabia poczucie krytycyzmu oraz samodzielności myślenia u wszystkich członków składu sądzącego odpowiedzialnych za wydanie wyroku. Zauważa on ponadto, że składanie zdania odrębnego, zwłaszcza przez ławnika, sprzyja wyrabianiu takich cech, jak odwaga cywilna, pryncypialność, krytycyzm, samodzielność myślenia i podejmowania decyzji oraz poczucie indywidualnej odpowiedzialności za wydane orzeczenie23. Z kolei J. Żurawski24 zauważa, że złożenie zdania odrębnego wymaga od sędziego nie tylko gruntownej znajomości sprawy i prawa, ale i jego odwagi cywilnej. Z całą pewnością korzystanie z instytucji votum separatum jest przejawem aktywnego uczestnictwa każdego z członków składu wyrokującego w procesie wyrokowania; jest dowodem na to, że w szczególności udział ławników w tym procesie nie jest sprowadzony jedynie do biernej drugoplanowej roli „milczących” reprezentantów społeczeństwa w wymiarze sprawiedliwości. Ławnicy jako członkowie składu wyrokującego, rozpoznający i rozstrzygający sprawę wspólne z sędziami zawodowymi (przy jednakowych prawach i obowiązkach, a także jednakowej odpowiedzialności za prawidłowość każdego wyroku) wyrażając swój odmienny pogląd w zdaniu odrębnym, utrwalają pozytywne przekonanie wśród stron i publiczności o pożytecznej ich roli w wyrokowaniu.
Na aktywny walor postawy podczas wyrokowania zwrócił uwagę S. Pawela25 w jednej ze swych publikacji wskazując, że „jeśli bowiem mówimy o procesie demokratyzacji życia, a w tym o demokratyzacji sądownictwa, to trzeba podkreślić, że jednym z głównych gwarantów tej demokratyzacji jest zasada kolegialnej narady i głosowania nad wyrokiem i instytucja zdania odrębnego. Ale rola zasad i instytucji prawa procesowego dopiero wtedy jest żywa i prawdziwa, gdy ją potwierdza codzienna praktyka. Gdy więc słowom odpowiadają czyny”.
[/hidepost]