Zdanie odrębne jako forma „krytyki” wyroku sądowego w procesie karnym

(inne teksty tego autora)

[hidepost]

W tym miejscu należałoby zadać pytanie, czy każda zaistniała różnica poglądów wśród członków składu orzekającego powinna zmierzać do złożenia w danej sprawie zdania odrębnego – sensu stricto. Na to pytanie należy udzielić przeczącej odpowiedzi. Skorzystanie z uprawnienia sięgnięcia po tę instytucję powinno nastąpić w ostateczności, wtedy gdy zachodzą wyraźne ku temu przesłanki. Obserwacja praktyki prowadzi do wniosku, że zdanie odrębne zazwyczaj zaznaczane jest co do najważniejszych kwestii rozstrzyganych w orzeczeniu w przypadku zasadniczej różnicy zdań, np. co do winy lub kary, wtedy gdy przegłosowany członek składu w żadnej mierze nie może zgodzić się ze stanowiskiem orzeczenia²⁶. J. Bartoszewski²⁷ zauważa, że „o zasadności złożenia zdania odrębnego co do kary można mówić wówczas, gdy różnice te – w razie ich uwzględnienia – prowadzić mogły do zmiany wyroku czy to w drodze rewizji zwykłej, czy to rewizji nadzwyczajnej”. Analogicznie ocenić należy celowość złożenia zdania odrębnego na tle różnicy zdań co do kwalifikacji prawnej. Jest to z pewnością potrzebne i celowe, zwłaszcza wtedy, gdy konsekwencją zmiany kwalifikacji prawnej²⁸ byłaby radykalna zmiana losu oskarżonego²⁹.

W odosobnionych wypadkach za zasadne można także uznać złożenie zdania odrębnego nawet w kwestii wykładni lub obrazy przepisów prawa procesowego co do oceny dowodów³⁰. Ponadto, autor ten słusznie zwraca uwagę, że pomimo, iż ustawa nie określa żadnych kryteriów, jednak trudno znaleźć uzasadnienie dla zastosowania votum ­separatum w kwestiach marginesowych wskazując jednocześnie, że możliwe jest zaznaczenie zdania odrębnego w kwestiach drugoplanowych, np. co do ponoszenia kosztów procesu, zwłaszcza gdy są one wysokie³¹.

Konkludując, należy wskazać, że decydując się na skorzystanie z votum separatum, członek składu orzekającego powinien więc dokonać dogłębnej analizy wagi kwestionowanego przez niego rozstrzygnięcia w kontekście poczucia odpowiedzialności za powagę zapadłego rozstrzygnięcia. Nie do przyjęcia byłaby sytuacja, w której złożenie głosu odrębnego jest reakcją („odpłatą”) np. służącą wyłącznie zaspokojeniu urażonej ambicji członka składu orzekającego.

Należy też pamiętać, że sędzia w składzie kolegialnym ma prawo i obowiązek wydać wyrok nie tylko zgodnie z przepisami prawa (swobodnie oceniając zebrany w sprawie materiał dowodowy), lecz również bezstronnie w zgodzie ze swoim sumieniem i wewnętrznym przekonaniem oraz w sposób wolny od jakiegokolwiek nacisku z zewnątrz. Niedopuszczalne są praktyczne odstępstwa od tych zasad.

Złożenie zdania odrębnego i jego konsekwencje procesowe

W doktrynie³² podkreśla się, że zdanie odrębne uznaje się za skutecznie złożone, gdy nie jest ono obarczone wadą prawną oraz gdy zostało złożone w ustawowo zakreślonym czasie i wymaganej formie. Nie wystarcza więc przegłosowanie jednego z sędziów i pozostawanie jego w czasie narady i głosowania w mniejszości, lecz dla skuteczności votum separatum muszą spełnić się określone warunki.

Chcąc złożyć zdanie odrębne, członek składu wyrokującego musi się na to zdecydować już w momencie głosowania, swoją decyzję powinien zaś uzewnętrznić w formie pisemnej, pod własnoręcznym zapisem pod treścią wyroku, najpóźniej przy podpisywaniu wyroku (jego części dyspozytywnej)³³. Po podpisaniu orzeczenia przegłosowany sędzia (ławnik) nie może przedstawić już żadnej swej dodatkowej argumentacji, poprzez jej dopisanie (uzupełnienie), nie może też zmienić treści zamieszczonego uzasadnienia (np. poprzez jej częściowe wykreślenie). Zgodne z doktryną³⁴ i ciągle aktualne stanowisko wyraża wyrok SN z 12.9.1977 r.³⁵, w którym stwierdzono: „oświadczenie złożone przez członka składu orzekającego po podpisaniu i ogłoszeniu wyroku nie może być uznane za zdanie odrębne w rozumieniu art. 101 § 1 KPK” (obecnie obowiązującego art. 114 KPK). We wcześniej wydanym wyroku z 21.6.1961 r.³⁶ Sąd Najwyższy wyraził zbieżne stanowisko, że „sporządzenie późniejsze dokumentu, zawierającego inne stanowisko jednego z członków składu sadzącego, nie zawarte w sentencji wyroku – choćby go nazwano zdaniem odrębnym – żadnego znaczenia prawnego mieć nie może”. A. Mogielnicki³⁷ słusznie zaś zauważył, że „(…) gdyby było możliwe późniejsze złożenie zdania odrębnego, to mogłoby się zdarzyć, że wszyscy trzej sędziowie zgłosiliby już po ogłoszeniu orzeczenia swe zdania odrębne i sentencja nie zgadzałaby się ze zdaniem żadnego z nich”.

Odnosząc się w tym miejscu do ławników – w obliczu mogących pojawiać się wątpliwości co do tego, czy mogą oni oczekiwać pouczenia przez sędziego przewodniczącego składu orzekającego (ławniczego) o przysługującym im prawie zgłoszenia zdania odrębnego oraz terminie z tym związanym w świetle obowiązujących regulacji prawnych – należy stwierdzić, że takie pouczenie im nie przysługuje. Zgodnie z powszechnie przyjętym stanowiskiem, ławnik jako funkcjonariusz publiczny powinien zaznajamiać się z aktami prawnymi określającymi jego uprawnienia i obowiązki, powinien znać przepisy regulujące jego funkcjonowanie i mieć na uwadze złożone ślubowanie, które zobowiązuje go do określonego zachowania³⁸. Pomimo, że nie wymaga się od ławnika gruntownej znajomości prawa, to jego udział (jako czynnika społecznego w orzekaniu), jaki jest pod rządem obowiązującej Konstytucji RP, jest mocno eksponowany³⁹ i wymaga, by znał on swe uprawnienia i obowiązki.

[/hidepost]