Zdanie odrębne jako forma „krytyki” wyroku sądowego w procesie karnym

Janusz Gujda

[hidepost]

Należy również zaznaczyć, że nie jest możliwe odwołanie zdania odrębnego, jego anulowanie poprzez złożenie oświadczenia po ogłoszeniu orzeczenia⁴⁰ ani też jego uchylenie przez kogokolwiek. Byt zdania odrębnego przestaje istnieć wyłącznie w sytuacji, gdy wyrok, któremu przegłosowany członek składu wyrokującego się sprzeciwił – nie zostaje ogłoszony, lecz zastąpiony innym, który zapada jednomyślnie. Wyrok podpisany, lecz nieogłoszony, jest wewnętrzną sprawą sądu – ponieważ odnosi się wyłącznie do sfery internum może być zmieniony przed jego ogłoszeniem. Zdanie odrębne ma zaś subsydiarny niejako charakter i jest związane z treścią uchwalonego orzeczenia⁴¹.

Przedstawiciele doktryny, np. S. Śliwiński, S. Kalinowski i M. Siewierski oraz J. Bartoszewski wskazują, że votum separatum może dotyczyć zarówno wyroku, jak i każdego postanowienia oraz wszelkich uchwał podejmowanych przez sąd kolegialnie, do podjęcia których konieczne jest głosowanie⁴². Dopuszczalność jego złożenia dotyczy więc bez wyjątku każdego wyroku (merytorycznego i formalnego, np. uchylającego wyrok sądu niższej instancji i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania sądowi) wydanego przez sąd I i II instancji czy Sąd Najwyższy oraz – analogicznie – każdego postanowienia (choćby incydentalnego i choćby zamieszczonego w protokole rozprawy).

Odnosząc się do celowości złożenia zdania odrębnego oraz kwestii jego zaznaczenia, a co za tym idzie nasuwającego się pytania o obowiązek sporządzenia uzasadniania w sytuacji, kiedy z mocy ustawy nie byłby on wymagany, wydaje się, że jeżeli chodzi o postanowienie mogące być zamieszczone w protokole, to w razie złożenia zdania odrębnego należałoby postulować odrębne złożenie postanowienia, gdyby zaś to nie nastąpiło, za dopuszczalne uznać należy zaznaczenie zdania odrębnego na protokole rozprawy obok podpisu przewodniczącego. Złożenie zaś zdania odrębnego w każdym przypadku powinno skutkować obowiązkiem sporządzenia uzasadnienia postanowienia nawet w sytuacji, gdy ustawa tego nie wymaga. Dopuszczalne jest złożenie zdania odrębnego również od uchwał SN, które mogą zapaść w składzie trzech sędziów, całej izby, dwóch połączonych izb albo zgromadzenia ogólnego⁴³.

Wymagane jest, aby członek składu orzekającego zaznaczając swoje zdanie odrębne podał w jakiej części i w jakim kierunku orzeczenie to kwestionuje (art. 114 § 1 KPK)⁴⁴. Pierwszą konsekwencją tego unormowania jest to, że zdanie odrębne może dotyczyć części wyroku – co oznacza, że sędzia może kwestionować wyrok w zakresie niektórych tylko jego fragmentów lub braku rozstrzygnięcia, które jego zdaniem powinno być w wyroku zawarte (przykładowo co do winy, kary, środka karnego czy innych kwestii, np. kosztów procesu etc.). Przegłosowany sędzia może jednak kwestionować cały wyrok – dzieje się tak w sytuacji, gdy opowiadał się on za uniewinnieniem oskarżonego; gdy konsekwencją wyroku skazującego jest ustalenie przez większość winy oskarżonego, z czym się sędzia ten nie zgodził.

Wykładnia funkcjonalna powołanego powyżej artykułu pozwala na stwierdzenie, że zdanie odrębne może dotyczyć również samego uzasadnienia orzeczenia (§ 2) – w tym przypadku ratio legis wymaga, aby wskazać kwestionowany fragment treści uzasadnienia. Należy przyjąć za J. Bartoszewskim⁴⁵, że realnie możliwość złożenia zdania odrębnego od samego tylko uzasadnienia dotyczyć będzie w praktyce tylko sytuacji, gdy uzasadnienie podpisują sędziowie zawodowi.

W świetle powyższego dodać również należy, że podanie przez sędziego kierunku kwestionowanego orzeczenia (tj. kierunku, w jakim idzie jego pogląd: czy opowiada się on na korzyść czy na niekorzyść oskarżonego lub że nie zgadza się on z klasyfikacją prawną czynu i w tym zakresie wskazuje, za jaką kwalifikacją się opowiada) – jeszcze przed sporządzeniem uzasadnienia votum separatum – podyktowane jest wyłączeniem możliwości „podłożenia” do zgłoszonego zdania odrębnego dowolnej treści.

Votum separatum może wyrażać się przybierając postać złożoną z dwóch części, tj. wzmianki o jego złożeniu (przy podpisywaniu orzeczenia, czyli zaznaczeniu zdania odrębnego) oraz jego uzasadnienia (stanowiącego jego rozwinięcie)⁴⁶. W praktyce przyjęło się, że poczynienie stosownej wzmianki zamieszczanej przy podpisie – w chwili podpisywania wyroku – wyraża się przez użycie sformułowania: „zdanie odrębne” (zd. odr.) bądź w języku łacińskim „votum separatum” (v.s.) lub „cum voto separato” (c.v.s.) i stanowi zgłoszenie zdania odrębnego⁴⁷.

Przedmiotem sporu w doktrynie jest odpowiedź na nasuwające się pytanie związane z samym faktem zaznaczenia zdania odrębnego: czy jego złożenie powinno być zasygnalizowane pozostałym członkom składu orzekającego, a jeśli tak, to co jednoznacznie przemawia za przyjęciem takiego stanowiska? Zdaniem J. Bartoszewskiego i Z. Kubieca, taka powinność po stronie składającego zdanie odmienne istnieje. Drugi z wymienionych autorów uzasadniając swój pogląd posługuje się argumentacją wyrażającą się w twierdzeniu, że oświadczenie poprzedzające złożenie zdania odrębnego może skłonić pozostałych członków składu orzekającego do reasumpcji zapadłego orzeczenia i ponownej narady oraz głosowania, a co za tym idzie nawet do ujednolicenia stanowiska. Uważa on również, że złożenie głosu odrębnego bez wiedzy pozostałych członków byłoby nielojalnością wobec nich⁴⁸. Przeciwny temu stanowisku jest H. Kempisty⁴⁹, zdaniem którego warunkiem „stworzenia” zdania odrębnego jest fakt samego przegłosowania; wyraża on pogląd, że nie jest potrzebna do skorzystania z tej instytucji żadna jej zapowiedź, że skłonienie pozostałych członków kompletu do reasumpcji zapadłej już uchwały nie znajduje uzasadnienia w przepisach procesowych. W świetle tych poglądów wydaje się, że należy przychylić się do stanowiska głoszącego, iż o zamiarze złożenia zdania odrębnego przegłosowany powinien uprzedzić pozostałych członków składu orzekającego. Pomimo, że – jak słusznie wskazuje H. Kempisty – ustawa nie przewiduje obowiązku uprzedzenia o złożeniu zdania odrębnego – to za jego wyraźnym zasygnalizowaniem dobitnie przemawia praktyczny i racjonalny argument możliwości zmiany podjętego orzeczenia (jego reasumpcji), które do momentu ogłoszenia (uzewnętrznienia i oznajmienia) stanowi internum, czyli wewnętrzną sprawę sądu. Reasumpcja głosowania nad orzeczeniem – poprzedzona ponowną naradą jest dopuszczalna, jeżeli okaże się w świetle złożonego votum separatum (choć nie tylko) po przegłosowaniu każdej kwestii, że kara wraz z dodatkowymi rozstrzygnięciami (np. obciążeniami oskarżonego) jest albo nadmiernie łagodna, albo nadmiernie surowa lub też wyrok jest po prostu niesprawiedliwy⁵⁰.

[/hidepost]