Zdanie odrębne jako forma „krytyki” wyroku sądowego w procesie karnym

(inne teksty tego autora)

[hidepost]

We współczesnej procedurze karnej złożenie zdania odrębnego łączy się z wywołaniem określonych skutków w znaczeniu wiążącym wpływających na treść konkretnego, zapadłego rozstrzygnięcia. Są to skutki procesowe w postaci podpisywania i sporządzania uzasadnienia wyroku oraz uzasadnienia zdania odrębnego. Wynikają one z treści art. 114 § 3 KPK, według którego, jeżeli ustawa nie wymaga sporządzenia uzasadnienia⁵¹ wraz z wydaniem orzeczenia, w razie zgłoszenia zdania odrębnego, uzasadnienie należy sporządzić z urzędu w terminie 7 dni od wydania orzeczenia, a składający zdanie odrębne dołącza w ciągu następnych 7 dni jego uzasadnienie; obowiązek ten nie dotyczy ławnika. Wyszczególnione wyżej terminy te mają charakter instrukcyjny co oznacza, że uchybienie takiemu terminowi nie powoduje bezskuteczności czynności dokonanej przez sąd, jak również nie daje uprawnień procesowych stronom. Obydwa terminy mają na celu zapewnienie sprawności działania sądu; zdyscyplinowanie bądź to całego składu orzekającego, bądź też (w odniesieniu do drugiego z terminów) osoby występującej w składzie orzekającym. Termin siedmiodniowy dla zgłaszającego zdanie odrębne, w każdym przypadku zaczyna swój bieg z chwilą sporządzenia uzasadnienia orzeczenia, nawet w razie niesporządzenia orzeczenia wyroku w ustawowo zakreślonym terminie, termin dla zgłaszającego votum separatum zaczyna swój bieg z chwilą faktycznego spóźnionego sporządzenia uzasadnienia orzeczenia. Powyższe podyktowane zostało gwarancją prawa do zapoznania się sędziego przegłosowanego z argumentami większości składu orzekającego. Należy zaznaczyć, że w przypadku złożenia przez ławnika zdania odrębnego brak jest niezbędnego wymogu (w przeciwieństwie do sędziego zawodowego) jego uzasadnienia, powstaje po jego stronie tylko uprawnienie do złożenia uzasadnienia w zakreślonym ustawowo 7-dniowym terminie do jego złożenia⁵². W literaturze prawniczej wskazuje się⁵³, że zwolnienie ławników od obowiązku sporządzenia uzasadnienia zdania odrębnego podyktowane jest likwidacją psychologicznej bariery, która mogłaby stanowić przeszkodę w postaci powstrzymywania się przez nich od składania zdań odrębnych. W oparciu o praktykę wysunięto tezę, że obarczenie tych reprezentantów społeczeństwa w wymiarze sprawiedliwości ustawowym obowiązkiem sporządzenia takiego uzasadniania prowadziłoby do częstej ich rezygnacji z korzystania z tej instytucji. Za rezygnacją mogłyby przemawiać różne powody, w następstwie których ławnicy ukrywaliby swe odmienne stanowisko względem większości składu orzekającego, przystając wbrew swemu przekonaniu do podjętej przez skład ten decyzji (do takich powodów można byłoby zaliczyć np. faktyczną dominację sędziego zawodowego, której ulegają ławnicy; wpływ jego autorytetu oraz zaufania, jakim się u nich cieszy, przekonanie o jego zawodowym doświadczeniu i zawodowej przewadze etc.), co nie służyłby interesom wymiaru sprawiedliwości.

Ustawa nie określa, co powinno zawierać uzasadnienie zdania odrębnego, jednak jego charakter prawny jest analogiczny do uzasadnienia wyroku. W uzasadnieniu votum separatum po pierwsze powinny znaleźć się wszystkie elementy formalne (składowe), o jakich mowa w art. 413 § 1 KPK, a więc powinno być ono opatrzone datą, zawierać oznaczenie sprawy czyli sygnaturę akt, nazwisko sędziego składającego głos odrębny oraz jego podpis. Po drugie poza elementami formalnymi treść uzasadnienia zdania odrębnego powinna dawać jasną odpowiedź, jakimi powodami kierował się przegłosowany podczas narady i głosowania, innymi słowy powinna zawierać treść głosowania. Jak zauważa J. Bartoszewski⁵⁴, dzięki swemu „sprawozdaniu” członek składu wyrokującego wskazuje, jakimi powodami w momencie podejmowania decyzji się kierował, tj. określa za czym się opowiadał podczas głosowania, np. czy za uniewinnieniem oskarżonego czy za skazaniem. Stanowisko to w pełni należy podzielić.

W przypadku wyroku uzasadnienie jest dokumentem, który – jak słusznie wskazał SN (wyrok z 14.6.1984 r.⁵⁵) – nie może ograniczać się do roli sprawozdawczej; musi ono zawierać tok rozumowania sądu, tak aby można było skontrolować słuszność tego rozumowania i jego zgodność z materiałem dowodowym. Z kolei uzasadnienie zdania odrębnego, stanowiące dokument sprawozdawczy z narady i głosowania nad wyrokiem, należy traktować jako pisemne uzupełnienie uzasadnienia wyroku, z uwagi na fakt, że przegłosowany sędzia (ławnik) może przywoływać w jego treści argumenty, które przedstawił i które były rozważane na naradzie, lecz nie uzyskały one uznania większości składu orzekającego. Prawidłowo sporządzone uzasadnienie zdania odrębnego w zakresie argumentacji dotyczącej okoliczności faktycznych może powoływać się w zasadzie tylko na te same okoliczności, które mogłyby stanowić podstawę orzeczenia⁵⁶.

Konstrukcja zaś wewnętrzna uzasadnienia zdania odrębnego, jak zauważa E. Samborski⁵⁷, jest inna niż uzasadnienia orzeczenia, wydaje się trafnie wskazując przy tym, że sędzia składający zdanie odrębne powinien skupiać swoją uwagę wyłącznie na kwestiach, co do których wyraża odmienne stanowisko. Powinien on przedstawić w sposób uporządkowany swoje argumenty dające logiczną odpowiedź, dlaczego podjął decyzję rażąco odmienną od większości składu wyrokującego w zakresie rozstrzyganej kwestii. Nie może on przy tym w żadnym wypadku wyjść poza ramy swoich poglądów z momentu głosowania. Uzasadnienie zdania odrębnego sporządza się nie tracąc z pola widzenia kategorycznie brzmiącego przepisu wyrażonego w art. 108 § 1 KPK, deklarującego nakaz tajności narady i głosowania nad orzeczeniem. Nie można więc dopuścić do ujawnienia w treści uzasadnienia votum separatum przebiegu czynności objętych bezwzględnym obowiązkiem zachowania milczenia o przebiegu narady i głosowania. Wydaje się być więc oczekiwane od składającego zdanie odrębne, aby w swym uzasadnieniu zawarł pełne i odpowiednio wyrażone rozstrzygnięcie, które w jego ocenie byłoby słuszne, wskazując przy tym jednocześnie argumentację na poparcie swoich twierdzeń.

Brak uzasadnienia zdania odrębnego pomimo, że jest obligatoryjne, nie tamuje biegu procesu, ani też nie jest uchybieniem procesowym mogącym mieć wpływ na treść wyroku, ponadto odmowy sporządzenia zdania odrębnego nie można traktować jako jego cofnięcie⁵⁸.

[/hidepost]