Sędzią być!

Uwagi wstępne

Dokładnie 300 lat temu, wiosną 1718 r., pewien trzynastoletni chłopiec odbył samotnie konno podróż ze Szkocji do Londynu. Ta wyjątkowo niebezpieczna eskapada po drogach i bezdrożach wyspy zajęła mu ponad miesiąc, ale dotarł szczęśliwie. Jechał, aby podjąć naukę w najbardziej prestiżowej wówczas angielskiej szkole, Westminster College i już nigdy nie miał powrócić do rodzinnego Scone Palace w Szkocji. Nazywał się William Murray, ale do historii jurysprudencji przeszedł jako Lord Mansfield – jeden z najwybitniejszych sędziów w dziejach, nie tylko angielskiego wymiaru sprawiedliwości. Jednak nie tylko z okazji tej szczególnej okrągłej rocznicy warto przybliżyć jego postać polskim prawnikom. Poniższe rozważania mają bowiem charakter paradygmatyczny i płyną z dwóch źródeł inspiracji – negatywnego i pozytywnego.

Pierwsze z nich dotyczy propagandowej kampanii, jaka towarzyszyła zmianom w polskim wymiarze sprawiedliwości – nowelizacje ustaw regulujących ustrój sądów powszechnych, Sądu Najwyższego i Krajowej Rady Sądownictwa były bowiem poprzedzone eksponowaniem incydentalnych negatywnych zachowań poszczególnych sędziów i kreśleniem na tej podstawie w przestrzeni publicznej zafałszowanego obrazu stanu sędziowskiego i trzeciej władzy jako całości. Byłaby to jakaś racjonalna metoda reformy, polegająca na eliminacji niepożądanych zjawisk, gdyby nie fakt, że w swojej istocie ta defamacyjna kampania stanowiła w gruncie rzeczy czystą instrumentalizację mającą na celu ukrycie rzeczywistych intencji proponowanych zmian – sprzecznego z Konstytucją politycznego podporządkowania organów wymiaru sprawiedliwości.

Drugim źródłem inspiracji była z kolei lektura książki przedstawiającej postacie wybitnych sędziów, którzy swoim orzecznictwem zapisali się na trwałe w historii prawoznawstwa¹ – wskazuje ona bowiem na możliwość konstruowania innej metodologii reformy organów wymiaru sprawiedliwości. Można przecież dokonywać zmian, mając w pamięci doświadczenia negatywne, ale można też czerpać z historii sądownictwa i historii sędziowskich postaw to, co było w nich najlepsze i poszukiwać wzorców pozytywnych. Ktoś może oczywiście powiedzieć, że nieadekwatnie dobrano przykład, ponieważ wspomniana pozycja opisuje sędziów działających w zupełnie innej kulturze prawnej – anglosaskim systemie common law. Taki zarzut można jednak łatwo odeprzeć – na poziomie teorii i filozofii prawa metodologicznie uprawnionym zabiegiem jest poszukiwanie takich paradygmatów, które są niezależne od kontekstów historycznych i kulturowych. Nie chodzi więc wyłącznie o to, by prezentować sylwetki wielkich sędziów – chodzi raczej o zrozumienie, dlaczego byli wielcy, w uniwersalnym, a więc ponadczasowym i ponadkulturowym sensie, i co z tego wynika dla współczesności.

Tutaj za przykład wybrano Lorda Mansfield i jego orzecznictwo, ale być może to tylko początek pewnego cyklu tekstów na tych łamach – ktoś inny zechce z pewnością poszukać jakiegoś podobnie fascynującego wzorca, np. w historii polskiego wymiaru sprawiedliwości i z pewnością go znajdzie.

Legenda Lorda Mansfield

W filozofii prawa znane są oczywiście przykłady tworzenia pewnych modelowych wizji idealnego sędziego na gruncie określonych założeń teoretycznych, by wskazać chociażby na postać sędziego Herkulesa w integralnej filozofii prawa Ronalda Dworkina. Ale tutaj nie mamy do czynienia z taką sytuacją – Lord Mansfield nie jest bowiem wyimaginowaną postacią fikcyjną, lecz sędzią z krwi i kości, który na swoją bardziej lub mniej prawdziwą i zasłużoną legendę zapracował sobie swoim orzecznictwem. Mówiąc językiem Kanta, nie operujemy tutaj wyłącznie w sferze rozumu teoretycznego („jak jest”), czy nawet rozumu praktycznego („jak być powinno”), wkraczamy raczej w sferę władzy sądzenia i pewnej oceniającej estetyki („jest tak, jak być powinno”). W związku z tym, nie jest jednak przypadkiem, że Dworkin, kreśląc postać swojego sędziego Herkulesa, inspirował się w dużej mierze właśnie orzecznictwem Lorda Mansfield, zwłaszcza jego rozumieniem precedensu jako potwierdzeniem istnienia zasady prawnej².

Szczegółowe przedstawienie pasjonującej biografii ­Lorda Mansfield³ przekraczałoby oczywiście ramy tego opracowania⁴ – w różnych okresach swojego życia był nie tylko świetnie i wszechstronnie wykształconym prawnikiem, lecz także bardzo zaangażowanym i wpływowym politykiem, praktykującym z dużymi sukcesami adwokatem, członkiem Izby Gmin i Izby Lordów, członkiem Tajnej Rady i zaufanym doradcą monarchy. Piastował wysokie urzędy General Solicitor i General Attorney, ale z punktu widzenia naszego głównego tematu najważniejsze jest to, że w latach 1756–1788 był przewodniczącym (Chief Justice) Sądu Ławy Królewskiej (Court of King’s Bench) i z tego okresu pochodzi jego omówione niżej tytułem przykładu orzecznictwo. William Murray był bowiem z charakteru, przekonania i powołania przede wszystkim sędzią – kilkakrotnie proponowano mu objęcie najwyższego urzędu Lorda Kanclerza, ale za każdym razem odmawiał. Wiedział doskonale, że uwikłanym w bieżącą politykę wysokim urzędnikiem się na krótko bywa, natomiast jako sędzia Court of King’s Bench jest niezależny i praktyczne nieusuwalny ze swojego stanowiska. W politykę i tak był zresztą uwikłany jako parlamentarzysta, co z dzisiejszej perspektywy może nas nieco dziwić, ale w ówczesnej Anglii było zjawiskiem absolutnie normalnym. Tutaj jednak napotykamy na pewien szczególny rys biografii Lorda Mansfield. Jako Szkot pochodzący z buntowniczej rodziny jakobickiej ciągle był podejrzewany o brak lojalności wobec dynastii hanowerskiej, a mimo to osiągnął najwyższe stanowiska państwowe i był zaufanym doradcą króla Jerzego III. W polityce był bowiem bardzo zręczny – niezwykle ostrożny, umiejętnie lawirujący w świecie wrogów i przyjaciół, momentami wręcz oportunistyczny i konformistyczny. Nie przenosiło się to jednak, co do zasady, na wykonywanie funkcji najwyższego sędziego – za sędziowskim stołem stawał się prawdziwym tytanem, odważnym, kreatywnym, momentami wręcz brawurowym, czasami apodyktycznym, ale czasami też zaskakująco zdolnym do okazywania odruchów empatii i tolerancji.