Wokanda luksemburska i strasburska.
W jaki sposób sędziowie mogą bronić swojej niezależności, wykorzystując instrumenty prawa europejskiego?

Celem artykułu jest przedstawienie wynikających z prawa europejskiego możliwości, jakie polscy sędziowie mogą wykorzystywać dla ochrony swojej niezależności. W pierwszej kolejności zaprezentowane zostaną instrumenty prawa UE, w drugiej zaś te wynikające z prawa Rady Europy. Należy dodać, że nie jest to wyczerpujący przegląd instrumentów ochrony praworządności w obu organizacjach, gdyż artykuł koncentruje się na instrumentach o charakterze prawnym, pomijając przyjęte tak w UE, jak i w Radzie Europy, instrumenty natury politycznej.
[hidepost]

Wprowadzenie

Trójpodział władzy i wynikająca z niego niezależność sądów i niezawisłość sędziowska jest wynikiem umowy społecznej, jaką stanowi konstytucja danego państwa. Wyrasta ona z przekonania, że konstytucyjne zagwarantowanie tych wartości jest niezbędne dla należytej i skutecznej ochrony wolności i praw jednostki oraz skutecznej kontroli władzy wykonawczej i ustawodawczej, tak by nie dryfowała ona w kierunku autokracji. Ten system „checks and balances w poszczególnych państwach jest systematycznie podważany i zaciekle atakowany. Sytuacja taka miała miejsce kilka lat temu na Węgrzech, obecnie występuje także w Polsce. Źródłem obrony niezależności sądownictwa jest jego legitymizacja społeczna i to jedynie w postawie obywateli RP sądownictwo może znaleźć swoje ocalenie. Pomocniczo, dla jego ochrony mogą być jednak także wykorzystywane instrumenty prawne wynikające z prawa europejskiego, przez które rozumiane są zarówno prawa Unii Europejskiej, jak i regionalne prawa międzynarodowe w postaci systemu Rady Europy. Wynika to z przynależności Polski do tworzonej w ramach obu wymienionych organizacji Europejskiej Przestrzeni Sądowej. Sędziowie Polsce są w ujęciu funkcjonalnym także sędziami europejskimi, zatem UE ma szczególny interes w ochronie ich niezależności.

Unia Europejska

Zasada rządów prawa jest wpisana w traktatową konstrukcję UE. Artykuł 2 Traktatu o Unii Europejskiej¹ ­expressis verbis wymienia państwo prawne wśród wartości, na których opiera się UE. Zgodnie z art. 19 ust. 1 ak. 2 TUE państwa członkowskie UE zobowiązały się do ustanowienia środków zaskarżenia niezbędnych do zapewnienia skutecznej ochrony sądowej w dziedzinach objętych prawem Unii. Podważanie niezależności sądów polskich godzi w skuteczność ochrony sądowej i narusza powyższe zobowiązanie. Jest ono dodatkowo wzmocnione treścią art. 47 Karty Praw Podstawowych UE², która od wejścia w życie Traktatu Lizbońskiego ma moc równą traktatom tworzącym UE. Zgodnie z tym przepisem: „każdy, kogo prawa i wolności zagwarantowane przez prawo Unii zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka prawnego przed sądem (…). Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony uprzednio na mocy ustawy (…)”.

Przywiązanie do zasady rządów prawa potwierdzał wielokrotnie Trybunał Sprawiedliwości UE. W znanym wyroku z 1986 r. w sprawie Les Verts³ podkreślił, że UE (wówczas EWG) jest „wspólnotą prawa, w związku z czym zarówno działania jej państw członkowskich, jak instytucji podlegają kontroli w zakresie zgodności z kartą konstytucyjną, jaką jest traktat WE”. Zasada państwa prawnego jest zasadą zbiorczą, mieszczącą w swoim zakresie szereg elementów, takich jak: legalność (dotycząca m.in. przejrzystego, odpowiedzialnego i demokratycznego procesu uchwalania prawa), pewność prawa, zakaz arbitralności, dostęp do sprawiedliwości przed niezależnymi i bezstronnymi sądami, poszanowanie praw człowieka, niedyskryminacji i równości wobec prawa. Konieczność kontroli przestrzegania tej zasady nie jest podyktowana tylko względami ideowymi. Fundamentem Unii jest bowiem wzajemne zaufanie między państwami członkowskimi UE. Jak podkreśla Komisja Europejska, „sposób stosowania zasady praworządności na poziomie krajowym odgrywa zasadniczą rolę pod tym względem. Zaufanie wszystkich obywateli UE i organów krajowych do funkcjonowania praworządności jest szczególnie istotne dla dalszego przekształcania się UE »w przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości bez granic wewnętrznych«. To zaufanie będzie budowane i utrzymywane tylko wtedy, gdy praworządność będzie przestrzegana we wszystkich państwach członkowskich. Obecnie wyrok sądu krajowego w sprawach cywilnych i handlowych musi zostać automatycznie uznany i wykonany w innym państwie członkowskim, a europejski nakaz aresztowania domniemanego przestępcy wydany w jednym państwie członkowskim musi zostać wykonany jako taki w innym państwie członkowskim. Przykłady te jasno pokazują, dlaczego wszystkie państwa członkowskie muszą być zaniepokojone, jeśli jedno państwo członkowskie nie w pełni przestrzega praworządności. Dlatego właśnie UE ma szczególny interes w umacnianiu i chronieniu praworządności w całej Unii”⁴.

[/hidepost]